Zarys polityki wewnętrznej Związku Sowieckiego do 1938 roku (część 1)

Dojście do władzy bolszewików i powstanie Związku Sowieckiego bez wątpienia zmieniły oblicze świata na długie dziesięciolecia. Współodpowiedzialność za wywołanie II wojny światowej oraz doprowadzenie do podziału wśród państw na dwa rywalizujące ze sobą „bloki polityczne” (zimna wojna) spowodowały skutki odczuwalne w wielu krajach do dziś (m.in. w państwach Europy Środkowo-Wschodniej). Niniejsza praca ma na celu przedstawić wewnętrzną sytuację polityczną państwa sowieckiego w latach 20. i 30. XX wieku oraz wskazać najważniejsze aspekty działalności bolszewików, zmierzającej do stworzenia totalitarnego kraju, który stałby się zarzewiem światowej rewolucji proletariackiej.

Włodzimierz Lenin

Rewolucja październikowa 1917 roku

Rewolucja lutowa 1917 roku doprowadziła do upadku caratu i powstania republiki w Rosji. Władzę przejął Rząd Tymczasowy. Jednak niepopularne decyzje (np. dalszy udział Rosji w I wojnie światowej, podwyżki cen zboża), konflikty wewnątrz rządu, a przez to brak jednolitej linii politycznej osłabiały jego autorytet1. Niepopularność rządu pod przewodnictwem Kiereńskiego pozwalała na zwiększoną działalność przeciwników politycznych, w tym bolszewików. Stojący na ich czele Włodzimierz Lenin był zwolennikiem szybkiego przejęcia władzy na drodze rewolucji i ustanowienia państwa komunistycznego, ale inni czołowi przedstawiciele byli innego zdania. Uważali, że w obecnej sytuacji nie można by było zbudować w Rosji socjalizmu2. Przeważyły jednak groźby Lenina, który zapowiadał opuszczenie partii w przypadku nie przystąpienia do rewolucji3. W nocy z 25 na 26 października (wg kalendarza gregoriańskiego z 7 na 8 listopada) 1917 roku bolszewicy zaatakowali Pałac Zimowy w Petersburgu i aresztowali członków obradującego tam Rządu Tymczasowego4. Już następnego dnia utworzyli nowy rząd – Radę Komisarzy Ludowych (Sownarkom) – na czele z Leninem5. Początkowo do rządu weszli przedstawiciele eserowskiej lewicy. Tydzień później Komitet Centralny Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji6 odrzucił wniosek m.in. Zinowiewa i Kamieniewa o utworzeniu socjalistycznego rządu koalicyjnego z mienszewikami i eserowcami. Lenin uznał wszystkie inne partie za burżuazyjne. Bolszewicy w stosunkowo krótkim czasie, nie napotykając zbyt silnego oporu, opanowali siedziby władz w większości dużych miast. Następnie przystąpili do organizacji nowych sił rządzących. Walnie przyczyniły się do tego miejskie delegatury rad, które zyskały znaczenie jeszcze za czasów Rządu Tymczasowego. W listopadzie 1917 roku komuniści zdecydowali się na przeprowadzenie wyborów do Zgromadzenia Konstytucyjnego, licząc, że ich władza zostanie zalegalizowana w sposób demokratyczny. Wyniki okazały się zgoła odmienne. Bolszewicy otrzymali tylko 1/4 głosów. Rozczarowany Lenin zdecydował się siłą rozpędzić Zgromadzenie, które zebrało się w styczniu 1918 roku7. Rozpoczął się proces wdrażania reform w duchu komunizmu, tworzenia nowego systemu, który w przyszłości miał spowodować śmierć i cierpienia milionów ludzi.

Po przewrocie w 1917 roku władzę w Rosji przejęli bolszewicy

Wojna domowa 1918–1921

Bolszewicy, niedługo po przejęciu władzy, przystąpili do wprowadzania wielu reform społecznych, które miały spowodować powstanie społeczeństwa opartego na klasie robotniczej. Jednak już pierwsze reformy pokazały, że nie uda się zrealizować tych założeń w oczekiwany sposób. Narastało niezadowolenie. Przeciwnicy bolszewików, choć często skłóceni ze sobą, nie chcieli się im poddać. Sprzyjającą dla nich sytuacją było podpisanie 3 marca 1918 roku przez Rosję pokoju z Niemcami w Brześciu Litewskim, który to kończył udział Rosjan w I wojnie światowej8. Francja i Wielka Brytania nie chciały zaakceptować utraty wschodniego sojusznika i wysłały oddziały interwencyjne, które miały wspomóc „białych”9 w walce z „czerwonymi”. Wojska brytyjskie wylądowały w Murmańsku. Lewicowi eserowcy, koalicjanci z Sownarkomu opuścili rząd i poparli przeciwników bolszewików10. Armia Czerwona ponosiła klęski spowodowane głównie brakiem wyszkolenia i zaopatrzenia, jak również niechęcią żołnierzy do walki11. W czerwcu 1918 roku Korpus Czechosłowacki dotarł do Władywostoku, kilkukrotnie pokonując po drodze czerwonoarmistów. Admirał carski Kołczak zajął na przełomie lat 1918 i 1919 Syberię i Ural. Generał Denikin zbliżał się do Moskwy od strony południowej12. Jednak wojska „białych”, wspierane przez oddziały zagraniczne, nie potrafiły wykorzystać przewagi. Między dowódcami trwały ciągłe spory, a oddziały nie współdziałały ze sobą. Przeciwnicy bolszewików nie zyskali także poparcia wśród społeczeństwa, gdyż dokonywali krwawych odwetów na tych chłopach i robotnikach, którzy poparli rewolucję13. Biały terror niewiele ustępowały czerwonemu. Pod koniec 1919 roku Armia Czerwona zaczęła przeważać. W czerwcu 1919 roku wojska admirała Kołczaka zostały odrzucone na wschód od Wołgi. Wkrótce porażki ponieśli również Denikin pod Moskwą, Judenicz pod Piotrogrodem oraz Krasnow nad Donem. W 1920 roku wycofały się wojska państw europejskich14. O dobrej sytuacji Armii Czerwonej w tym czasie może świadczyć jej ofensywa w wojnie z Polską i podejście rosyjskich żołnierzy pod Warszawę15. W kwietniu doszło jeszcze do wystąpienia generała Wrangla, który „korzystał” na wojnie polsko-bolszewickiej, a także chciał pozyskać sobie chłopów przez rozdanie im ziemi. Koniec wojny komunistów z Polską był jednocześnie końcem planów Wrangla. Walki z bolszewikami trwały jeszcze w latach 30., ale były to starcia mające miejsce daleko w Azji Centralnej i nie stwarzały one większego zagrożenia dla władzy RKP(b)16.

Rewolucja październikowa i późniejsza wojna domowa dała bolszewikom odpowiedź na wiele pytań. Lenin zrozumiał, że nie uzyska poparcia większości społeczeństwa, a w związku z tym nieuniknione będzie użycie przymusu w postaci terroru i innych represji, a przede wszystkim trwałe wyeliminowanie „wrogów rządów proletariatu”. Z każdą chwilą był coraz bardziej świadomy, że idea rewolucji światowej się nie powiedzie, a stworzenie z Rosji idealnego państwa komunistycznego jest tylko marzeniem. Mordy i łamanie wszelkich innych swobód demokratycznych (stosowane w omawianym okresie) były tylko wstępem do polityki prowadzonej w późniejszym czasie.

Lata 1922–1937

Partia – walka o władzę

Lew Trocki

Założona w 1898 roku Socjaldemokratyczna Partia Robotników Rosji przez długi czas składała się z bolszewików (frakcji ekstremistycznie rewolucyjnej) i mienszewików (frakcji reformistycznej)17. Do wybuchu rewolucji przewaga w niej często należała do tej drugiej orientacji. Jednak 1917 rok był przełomowy poprzez wykorzystanie sytuacji i objęcie władzy w Rosji przez Lenina. Mienszewicy zostali zepchnięci na dalszy plan, a wkrótce uznani za wrogów i wyeliminowani (podobnie jak miało to miejsce z członkami innych partii). Już po zmianie nazwy na RKP(b), 10 lipca 1918 roku komuniści ogłosili konstytucję, która gwarantowała wolność słowa, prasy i zgromadzeń, ale tylko dla „klasy robotniczej” i części chłopów18. Jednak były to tylko pozory. W rzeczywistości partia bolszewicka miała decydować o tym, czym jest wolność i jaki jest jej zakres dla społeczeństwa. Stała się ona narzędziem kontroli nad wszystkimi dziedzinami życia oraz interwentem, w przypadku postępowania niezgodnego z jej wytycznymi19. Funkcję rządu pełniła Rada Komisarzy Ludowych (Sownarkom), która sprawowała władzę w państwie, tracąc jednak w 1924 roku większość kompetencji na rzecz Komitetu Centralnego, a zwłaszcza wybieranego przez niego Biura Politycznego (Politbiura).

Praktycznie do 1924 roku władza skupiona była w rękach Lenina, który pełnił funkcję przewodniczącego Sownarkomu i partii bolszewickiej. Jednak zamachy na jego życie spowodowały, że podupadł na zdrowiu i zmarł po długiej, ciężkiej chorobie. Doszło do walki o władzę, która faktycznie trwała już od kilkunastu miesięcy, gdy Lenin leżał schorowany i wydawał polecenia „z łóżka”.

Wizerunek Trockiego na polskim plakacie propagandowym z lipca 1920

W 1923 roku rozpoczął się rozdział partii na dwa skrzydła – zwolenników Lwa Trockiego oraz bolszewików skupionych wokół Zinowiewa i Kamieniewa, do których należał sekretarz generalny partii Józef Stalin20. Trocki nie rozumiał zagrożenia, nie przewidział energicznej działalności konkurentów. Już na pogrzebie Lenina mógł się ogłosić jego następcą, lecz nawet się na nim nie pojawił. Jako intelektualista, przekonany o swojej niepodważalnej roli wodza rewolucji, gardził przeciwnikami i lekceważył ich oszczerczą wobec siebie działalność21. Sytuację wykorzystał Stalin już na wspomnianym pogrzebie Lenina, gdzie wygłosił mowę krytykującą Trockiego, co znacząco wzmocniło jego pozycję. Spór między nimi przybrał ramy ideologiczne. Pierwszy był zwolennikiem umacniania komunizmu w Związku Sowieckim, drugi chciał rewolucji światowej. Od tej pory Stalin stawał się coraz bardziej niezależny od Kamieniewa i Zinowiewa, a spór z Trockim rozstrzygnął na własną korzyść już w 1925 roku. Usunął go z urzędu komisarza wojny, a dwa lata później pozbył się jego zwolenników z Komitetu Centralnego22. Już w 1928 roku dawni sojusznicy stali się wrogami. Kamieniew i Zinowiew poparli byłych sprzymierzeńców Trockiego przeciw Stalinowi, lecz nie udało im się go pokonać. W 1927 roku zostali pozbawieni zajmowanych stanowisk i wydaleni z partii. Od tej pory „Koba” dokonywał regularnych czystek w partii, pozbywając się dawnych stronników. Już w 1929 roku ze ścisłego kierownictwa partii usunął tych, którzy pomogli mu pokonać Zinowiewa i Kamieniewa. Wśród nich szczególną rolę odgrywał Mikołaj Bucharin, szef Kominternu. Od tej chwili Józef Stalin stał się jednowładcą. Nikt już nie był w stanie stawić mu oporu23.

Następnym pretekstem do przeprowadzenia czystek w partii stało się morderstwo Kirowa24 w 1934 roku, które prawdopodobnie mogło być zlecone przez Stalina25. O przygotowanie zabójstwa oskarżono, niedawno ponownie przyjętych do partii, Zinowiewa i Kamieniewa. Obaj w procesie z 1935 roku zostali skazani na długoletnie więzienie26. Oprócz nich za „udział w spisku„ skazano około pół miliona osób. Jak się okazało był to dopiero początek wielkiego terroru, który miał wkrótce ogarnąć całe państwo sowieckie. W 1936 roku rozpoczęły się procesy pokazowe. Pierwszy miał miejsce w sierpniu, gdy na ławie oskarżonych za udział w domniemanym spisku trockistowsko-zinowiewskim zasiedli m.in. ponownie Kamieniew i Zinowiew. Zostali skazani na śmierć i rozstrzelani. Drugi duży proces miał miejsce w styczniu 1937 roku, w którym na śmierć skazano m.in. jednego z pomysłodawców pierwszej ”5-latki” Piatakowa. Trzecia i największa rozprawa miała miejsce w marcu tegoż roku, gdy o próbę zabójstwa Lenina i Stalina oskarżono Bucharina i Rykowa, a Jagodę obwiniono o zabójstwo znanego pisarza Gorkiego. Wszystkich stracono27. Stalin w ten sposób pozbył się praktycznie wszystkich „starych partyjniaków”, zastępując ich swoimi ludźmi, zawdzięczającymi karierę tylko jemu28.

Lenin w swoim gabinecie

Aparat bezpieczeństwa

7 grudnia (20 – według kalendarza gregoriańskiego) 1917 roku decyzją Lenina powołano Wszechrosyjską Komisję Nadzwyczajną (WCzK)29, która miała za zadanie walczyć z kontrrewolucją i sabotażem30. Z biegiem czasu Czeka stała się sprawnym mechanizmem, który zagwarantował całkowitą władzę bolszewikom, eliminując tysiące prawdziwych i domniemanych przeciwników politycznych. 6 lutego 1922 roku Komisja Nadzwyczajna została przemianowana na Państwowy Zarząd Polityczny (GPU)31. Od samego początku na czele Czeka/OGPU stał polski szlachcic Feliks Dzierżyński – jeden z niezastąpionych działaczy bolszewickich, bliski współpracownik Lenina i Stalina32, a od 1919 roku ludowy komisarz spraw wewnętrznych (przewodniczący NKWD)33. Czeka walnie przyczyniła się do zwycięstwa komunistów w wojnie domowej, zabijając „białych” oficerów, urzędników czy też duchownych34. Członkowie kadr dowódczych Czeka/OGPU odznaczali się ogromnym okrucieństwem. Rekrutowali się głównie z narodów nierosyjskich. Byli to przede wszystkim Polacy (najbardziej znani to Dzierżyński i Unszlicht), Łotysze (Peters, Łacis), Gruzini (Atarbekow, Ordżonikidze), Ormianie oraz Azerowie35. Kadry często były zmieniane, a byli szefowie stawali się w niedługim czasie ofiarami dawnych podwładnych.

Stalin i Lenin na plakacie propagandowym

Aparat bezpieczeństwa miał za zadanie (oprócz walki z kontrrewolucją i działalności wywiadowczej) zarządzać siecią obozów pracy (łagrów). Po śmierci Dzierżyńskiego w 1926 roku szefem OGPU został kolejny Polak Wiaczesław Mienżyński36. Jego działalność skupiła się przede wszystkim na rozwoju obozów pracy. Powstaje GUŁag37. Obozy stają się nie tylko formą kary i politycznej reedukacji, ale także sprawnie funkcjonującym elementem gospodarczym. Od tej chwili więźniowie brali udział w budowie dróg, kanałów, kolei żelaznych oraz pracowali w kopalniach i przy wyrębie drzew38. Łagry zakładano w rejonach, w których panowały najcięższe warunki dla życia człowieka, gdzie trudno było o normalną siłę roboczą. Były to m.in. Kołyma, republika Komi czy też Wyspy Sołowieckie na Morzu Białym39. Gdy w maju 1934 roku zmarł Mienżyński, Stalin przekształcił OGPU w GUGB (Główny Urząd Bezpieczeństwa Państwowego), a następnie 10 lipca 1934 roku podporządkował je NKWD, które stało się teraz organem bezpieczeństwa. Szefem NKWD został polski Żyd Henryk (Gienrich) Jagoda40. Do kompetencji Jagody należał nadzór nad służbą bezpieczeństwa, milicją, wojskami ochrony pogranicza, więziennictwem i obozami pracy. Z czasem Stalin dodawał mu nowe kompetencje, które miały ułatwić przeprowadzenie procesów politycznych i czystek w NKWD41. Już w 1936 roku, gdy dokonał pierwszych czystek, został odwołany ze stanowiska. Prawdopodobnie przyczyną była niechęć, jaką przejawiał Stalin wobec Jagody. Miał mu za złe współpracę ze swoimi wrogami politycznymi – najpierw Swierdłowem, a następnie z Bucharinem42. Innym powodem mogły być plotki odnośnie zlecenia morderstwa Kirowa przez NKWD oraz niezgadzanie się z poleceniem Stalina, by przeprowadzić czystki w partii43. Jagodę oskarżono i stracono, a jego następcą został Mikołaj Jeżow, który miał zrealizować plan wyeliminowania „starej gwardii” i przyniósł śmierć setkom tysięcy ludzi w latach 1937–3844. Jeżow, po wykonaniu zadania, stał się niewygodny dla Stalina, dlatego został zabity, a jego miejsce zajął Ławrentij Beria45.

Terror leninowski oraz stalinowski

Terror towarzyszył bolszewikom od samego początku. Był środkiem do umocnienia władzy w Rosji, a później w Związku Sowieckim. Składały się na niego oprócz rozstrzeliwań, m.in. zsyłki do obozów pracy, długoletnie więzienie, głodzenie ludności, a w okresie późniejszym przesiedlenia całych narodów. Działalność aparatu bezpieczeństwa doprowadziła do śmierci milionów ludzi.

Od lutego 1918 roku Czeka miała prawo rozstrzeliwać wrogów bez aktu oskarżenia i wyroków sądowych46. Spowodowało to masowe egzekucje w każdym zakątku Rosji. Dzierżyński i jego zastępca Jakub Peters sprawnie rozwijali aparat represji. Rewolucja i wojna domowa z lat 1917–1921 przyniosły około 8 milionów ofiar, z czego około 3 miliony stanowili żołnierze „czerwonych„ i ”białych”. Pozostała część to ludność cywilna, mniej lub bardziej zaangażowana w politykę, najczęściej umierająca z powodu głodu. Kolejne 2 miliony opuściły Rosję w tym czasie47. Po 1922 roku terror uległ zmniejszeniu, choć nadal ofiarami padało tysiące osób.

Józef Stalin i Włodzimierz Lenin

Najwięcej cierpieli chłopi, którzy byli dla bolszewików „złem koniecznym”. W 1918 roku Lenin podzielił ich na biedaków, średniaków i kułaków. Ostatnia grupa miała zostać wyeliminowana. Od czerwca tego roku zaczęto rekwirować żywność oraz organizować bandy biedaków przeciwko kułakom48. Prowadziło to do pogorszenia i tak bardzo złej sytuacji na wsi. W wielu miejscach panował głód49. Nawet wdrożenie Nowej Ekonomicznej Polityki w 1921 roku dało niewiele poprawy, gdyż chłopi nie wierzyli w stałość tego założenia gospodarczego. W 1929 roku Stalin postanowił całkowicie zerwać z NEP-em i ogłosił program kolektywizacyjny. Rozpoczęła się ponowna walka z kułakami. Skutkiem przymusowej kolektywizacji i terroru była śmierć ponad 10 milionów ludzi. Chłopi zerwali się do walki, lecz mieli przeciwko sobie czołgi i wozy pancerne. Katastrofalnie spadł poziom produkcji rolnej. Chłopi dokonywali masowego uboju zwierząt ze strachu przed utratą dobytku. Panował ogromny głód, którego apogeum nastąpiło w latach 1932–33. Najgorzej sytuacja wyglądała na Ukrainie, która była pozbawiona dostaw żywności i otoczona kordonem wojska, by uniemożliwić ucieczkę umierającym50.

Pomiędzy 1928 a 1931 rokiem fala przemocy objęła różne instytucje. Dawne elity były usuwane z ministerstw, rad, szkół i uniwersytetów51. W tym czasie zaczęły się także pokazowe procesy przeciwko tzw. szkodnikom gospodarczym, które miały być wprowadzeniem do późniejszych procesów członków partii. Dwa najsłynniejsze to tzw. proces szachtyński i tzw. sprawa Prompartii. W wyniku pierwszego aresztowano personel kopalni węgla w miejscowości Szachty koło Doniecka z powodu mających tam miejsce awarii, co zostało uznane za sabotaż. Wkrótce OGPU odkryło istnienie dużego spisku w kadrach węglowych Zagłębia Donieckiego. Proces odbył się w maju 1928 roku, a przed sądem postawiono 53 osoby, które skazano na długoletnie więzienie52. Sprawa Prompartii53 była następstwem strajków w kopalniach z wiosny 1930 roku. OGPU zaczęło poszukiwać domniemanych organizatorów, co zakończyło się aresztowaniem grupy inżynierów i pracowników technicznych, których skazano na karę śmierci zamienioną później na 10 lat więzienia54. Podobnych akcji, wymierzonych w fachowców i intelektualistów wykształconych jeszcze przed 1917 rokiem, było dużo więcej55. Czystki nie ominęły także Armii Czerwonej, a zwłaszcza byłych oficerów carskich, którzy w niej służyli. Od lata 1930 do wiosny 1931 roku trwała akcja „Wiosna”. W jej wyniku aresztowano i osądzono ponad 4 tysiące osób56. Ci, którzy zostali zwolnieni przedterminowo z więzienia, zostali ponownie aresztowani w latach 1937–193857.

Lenin przemawia, oparty o trybunę stoi Lew Trocki

Największe represje nastąpiły w drugiej połowie lat 30. Wtedy żaden obywatel nie mógł się czuć bezpiecznie. W każdej chwili mógł stać się wrogiem, którego należy zlikwidować. Wstępem do tych tragicznych wydarzeń było (wspomniane już wcześniej) zabójstwo Kirowa w 1934 roku i związane z tym procesy polityczne trwające od 1936 roku. Stalin zaplanował wielką czystkę w partii. Według informacji podanych w 1956 roku przez Chruszczowa, w latach 1937–38 aresztowano i zastrzelono 98 ze 139 członków KC, a z ogólnej liczby delegatów na ostatni zjazd partii przed „Wielkim Terrorem” aresztowano 1108 z 1966 osób58. Liczba ofiar „jeżowszczyzny” miała być odgórnie ustalona59, jednak szybko limity zostały przekroczone. Represje dotknęły także Armię Czerwoną. Dowódców oskarżono o zdradę. W czerwcu 1937 roku pod takim właśnie zarzutem odbył się proces marszałka Michaiła Tuchaczewskiego, którego stracono dzień po ogłoszeniu wyroku. Prócz niego zginęło kolejnych dwóch (Bluecher, Jegorow) z łącznej liczby pięciu marszałków60. Ogólnie zwolniono ze służby, uwięziono lub rozstrzelano od 40 do 60 tysięcy oficerów, co stanowiło ponad 70% całości kadr oficerskich Armii Czerwonej61. Prześladowania dotknęły także kryminalistów, chłopów i robotników, a nawet duchownych. Największe żniwo zebrała operacja przeciwko domniemanym kułakom, w czasie której aresztowano ponad 750 tysięcy ludzi z wyżej wymienionych grup społecznych. Prawie 390 tysięcy skazano na karę śmierci62.

Represje nie ominęły także grup narodowościowych. Latem 1937 roku rozpoczęły się prześladowania Niemców pracujących w przemyśle zbrojeniowym. Łącznie operacja ta pochłonęła ponad 40 tysięcy ofiar. W sierpniu zainicjowano prześladowania w stosunku do Polaków, których oskarżono o szpiegostwo i działalność dywersyjną na rzecz POW63. Aresztowano ponad 143 tysiące osób, z których rozstrzelano 111 tysięcy. Represjonowano przedstawicieli praktycznie wszystkich mniejszości narodowych. Łącznie prześladowania na tle narodowościowym objęły 350 tysięcy osób. Karę śmierci orzeczono dla 250 tysięcy64.

Wielki Terror objął całe społeczeństwo sowieckie. Skierowany został nie tylko przeciwko kręgom przywódczym, ale także przeciwko najniższym klasom społeczeństwa (robotnikom, chłopom)65. Przyczyn takiego postępowania można upatrywać w chęci zniszczenia przez Stalina „leninowskiej starej gwardii” i stworzenie nowej elity kierowniczej, zawdzięczającej karierę tylko jemu. Rozstrzeliwanie zwykłych obywateli mogło być próbą rozbicia więzi międzyludzkich i stworzenia nowego społeczeństwa, które nie stawiałoby już więcej oporu władzy komunistycznej66.

1. J. Smaga, Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991, Kraków 1992, s. 17–18. [↩]
2. Rosja. XX wiek, red. J. Zołotowski, Kraków 2004, s. 59. [↩]
3.  J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 25. [↩]
4. Tamże, s. 26. [↩]
5. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 26; P. Kenez, Odkłamana historia Związku Radzieckiego, Warszawa 2008,
    s. 44. [↩]
6. Ówczesna nazwa partii bolszewickiej (przyp. autor). [↩]
7. P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 47–48. [↩]
8.  J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 32. [↩]
9. Tak określano przeciwników bolszewików, głównie zwolenników starego porządku – caratu. Dowodzili nimi byli carscy oficerowie m.in. Korniłow i Aleksiejew (przyp. autor). [↩]
10.  J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 33. [↩]
11. W Armii Czerwonej służyli głównie chłopi, wcieleni do niej przymusowo . J. Baberowski, Czerwony terror, Warszawa 2009, s. 29. [↩]
12. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 42–43. [↩]
13. J. Baberowski, Czerwony..., s. 30–31. [↩]
14.  J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 43. [↩]
15. Tamże, s. 45-46. [↩]
16. Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) – nazwa obowiązująca od 7 marca 1918 roku. Tamże, s. 33, 43. [↩]
17. Tamże, s. 19. [↩]
18. Tamże, s. 33. [↩]
19. J. Baberowski, Czerwony..., s. 62–63. [↩]
20. Funkcja sekretarza generalnego została utworzona specjalnie dla Stalina w 1922 roku. On sam nie był przez Lenina przewidywany na swojego następcę, ponieważ w jego oczach Stalin był zagrożeniem dla partii. J. Baberowski, Czerwony..., s. 63; J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 57; E. Mawdlsey, Czas Stalina, Warszawa 2012, s. 27–28. [↩]
21. J. Baberowski, Czerwony..., s. 63–64. [↩]
22. D. Rayfield, Stalin i jego oprawcy. Szefowie stalinowkiej bezpieki, Warszawa 2009, s. 136. [↩]
23. J. Baberowski, Czerwony..., s. 66; J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 89–90. [↩]
24. Kirow był sekretarzem partii w Leningradzie, zastępując tam Zinowiewa. P. Kenez, Odkłamana historia..., s. 129; J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 103. [↩]
25. S. Ciesielski, Wróg jest wszędzie. Stalinowska polityka represyjna w latach 1928-1941, Toruń 2013, s. 161. [↩]
26. Zinowiew został skazany na 10 lat, natomiast Kamieniew na lat 5. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 104. [↩]
27. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 105; J. Baberowski, Czerwony..., s. 110–122; D. Rayfield, Stalin..., s. 252–258. [↩]
28. E. Mawdlsey, Czas..., s. 34. [↩]
29. Pełna nazwa to początkowo Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Później słowo „sabotaż„ zmieniono na ”Spekulacją i Nadużyciami Władzy”. Często stosowano skróty: Czeka, WCzK, CzK. D. Rayfield, Stalin..., s. 72. [↩]
30. Tamże., s. 73. [↩]
31. 30 grudnia 1922 roku nazwa zostaje zmieniona na OGPU (Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny). J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 58. [↩]
32. Tamże, s. 59–60. [↩]
33. Połączenie funkcji szefa Czeka i NKWD – które odpowiadało w tym czasie za sprawy administracyjne – dało Dzierżyńskiemu ogromne możliwości rozwoju obu organów. D. Rayfield, Stalin..., s. 75. [↩]
34. J. Baberowski, Czerwony..., s. 34–35. [↩]
35. D. Rayfield, Stalin..., s. 76–77. [↩]
36. D. Rayfield, Stalin..., s. 108–112; J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 97. [↩]
37. Nazwa GUŁag (Główny Zarząd Obozów) obowiązuje od 1930 roku. D. Rayfield, Stalin..., s. 81; S. Ciesielski, Wróg..., s. 277. [↩]
38. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 98. [↩]
39. Tamże, s. 98–99. [↩]
40. Tamże, s. 102. [↩]
41. Tamże. [↩]
42. D. Rayfield, Stalin..., s. 191. [↩]
43. J. Baberowski, Czerwony..., s. 128. [↩]
44.  D. Rayfield, Stalin..., s. 263. [↩]
45. Stalin oskarżał Jeżowa o zbyt duży terror, nie pojmanie Trockiego oraz niezręczność przy aresztowaniach. D. Rayfield, Stalin..., s. 299; N. Pietrow, Psy Stalina, Warszawa 2012, s. 21. [↩]
46. D. Rayfield, Stalin..., s. 73. [↩]
47. Tamże, s. 88. [↩]
48. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 50. [↩]
49. Najbardziej znany przykład wielkiego głodu na Powołżu w latach 1920–1921, który pochłonął miliony ofiar. Tamże, s. 50–51. [↩]
50. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 92–93. [↩]
51. J. Baberowski, Czerwony..., s. 90. [↩]
52. Dalsze 82 osoby skazano w trybie pozasądowym przez OGPU. S. Ciesielski, Wróg..., s. 20–22. [↩]
53. Partii Przemysłowej) ((Fikcyjna podziemna organizacja antysowiecka obejmująca pracowników wielu przedsiębiorstw i instytucji, której przewodził członek kilku państwowych instytucji gospodarczych Leonid Ramzin. Tamże, s. 25. [↩]
54. Tamże, s. 25-26. [↩]
55. Na przykład proces tzw. Chłopskiej Partii Pracy czy tzw. sprawa Akademii Nauk w Moskwie. Tamże, s. 24–26. [↩]
56. Niektóre źródła podają, że mogło to być nawet od 7 do 10 tysięcy dawnych oficerów. Tamże, s. 31. [↩]
57. Tamże, s. 30. [↩]
58. E. Mawdsley, Czas..., s. 134. [↩]
59. Planowano zastrzelić 73 tysiące, a 177 tysięcy osób zesłać do łagrów. Tamże, s. 138. [↩]
60. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 106–107. [↩]
61. S. Ciesielski, Wróg..., s. 202–206; J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 107. [↩]
62. Tamże, s. 215. [↩]
63. Polska Organizacja Wojskowa. Tamże, s. 216. [↩]
64. Tamże, s. 216-218. [↩]
65. Liczba aresztowanych przez organy NKWD w latach 1937–38 wyniosła 1 575 259 osób. Skazano 1 344 923 osoby, z czego 681 692 na śmierć. Tamże, s. 218. [↩]
66. J. Smaga, Narodziny i upadek..., s. 117. S. Ciesielski, Wróg..., s. 223. [↩]