Wojna o spójnik w Czechosłowacji

Analizując proces transformacji ustrojowej w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, zwracamy szczególną uwagę na zmiany w pluralizmie politycznym czy w gospodarce. Każdy były kraj socjalistyczny szybko zerwał również z dawną symboliką komunistyczną, jednak w Czechosłowacji ów proces trwał kilka miesięcy i przyczynił się do ukazania antagonizmów pomiędzy dwoma Republikami Federacji i stanowił ewenement w regionie.

W artykule została użyta forma zwyczajowa Czechosłowacja dla określenia całości terytorium państwa bez rozróżnienia na zasięg terytorialny. Nazwy w nawiasach są zapisane w języku czeskim i mają za zadanie pokazać specyfikę wojny o spójnik, którą w języku polskim nie bylibyśmy w stanie zaobserwować.

Dzień 28 października 1918 r. był jednym z najszczęśliwszych dni w dziejach narodów Czechosłowacji. To właśnie wtedy Czechosłowacki Komitet Narodowy proklamował niepodległość Republiki Czechosłowackiej (Československá republik). W okresie istnienia Republiki spór o nomenklaturę państwa był toczony kilkukrotnie. Czas I Republiki, czyli lata 1918-1938, w swoim nazewnictwie tworzył poczucie wyższości Czechów nad Słowakami. Mimo trudnych dni w historii państwa czechosłowackiego w końcu lat trzydziestych XX wieku starano się utrzymać jednolitość państwa pod zmienioną nazwą – II Republiki (1938-1939) lub Republiki Czecho-Słowackiej (Česko-Slovenská republika). Po II wojnie światowej powrócono jednak do nazwy za czasów I Republiki, tworząc tym samym III Republikę Czechosłowacką (1945-1948). Nomenklatura państwa pozostawała nadal niezmieniona mimo przewrotu komunistycznego w lutym 1948 r. i uchwalenia komunistycznej konstytucji 9 maja tego samego roku. Zmiany ustrojowe, które przeprowadzono w 1960 r. potwierdzone w nowej konstytucji z 11 lipca, zmieniały państwo Czechów i Słowaków w Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną (Československá socialistická republika), która przetrwała do czasów aksamitnej rewolucji.

Dnia 29 grudnia 1989 r. w Sali Władysławowskiej na Zamku Praskim XXI wspólne posiedzenie Izby Ludu i Izby Narodów wybrało jednogłośnie Václava Havla na stanowisko prezydenta ČSSR. Wypowiedział on wówczas słowa przysięgi, które stanowiły już jego pierwszą polityczną porażkę: Ślubuję na swój honor i sumienie lojalność Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej. Będę dbał o dobrobyt narodów i narodowości żyjących w niej, swój obowiązek będę wykonywał zgodnie z wolą ludu i w interesie ludu oraz przestrzegał Konstytucji i innych ustaw.

Słowo socjalistyczną nie pasowało do przekonań politycznych Havla, który postanowił usunąć je z nazwy swojego kraju poprzez pierwszą inicjatywę ustawodawczą, którą zgłosił do parlamentu 23 stycznia 1990 r. W swoim przemówieniu zawarł następujące słowa: Gdyby nasz stan nazywał się na przykład Czechosłowacka Kapitalistyczna Republika czy Czechosłowacka Demokratyczna Republika lub Czechosłowacka Chrześcijańsko Socjalistyczna Republika (…) Więc dałem swoją prezydencką propozycję ustawy konstytucyjnej, zgodnie z którą należy wyznaczyć narodowy stan republiki Czech i republiki Słowackiej oraz naszej wspólnej Czechosłowackiej Republiki.

Celem Havla było jak najszybsze usunięcie wszelkich elementów ideologicznych z oficjalnej nazwy państwa, jednak nie zaproponował on powrotu do symboliki z czasów I Republiki, co przyczyniło się do powstania sporu czesko-słowackiego.

Heraldyczne nieporozumienia, jak nazwał Havel herb państwowy i herby republik, nie stanowiły tak dużego problemu w ustanowieniu, gdyż powrócono do starych przyjętych znaków. Zaś nomenklatura państwowa w nowej rzeczywistości musiała zostać zmieniona. To właśnie nową nazwą państwa żyło społeczeństwo czechosłowackie, żyło w pierwszych miesiącach pierwszego roku wolności.

Strona czeska starała się o powrót do nazwy z czasów I Republiki, lecz naród słowacki domagał się uwidocznienia swojego regionu w nomenklaturze państwowej. Doszło więc do publicznej dyskusji na temat nowego określenia kraju. Milan Zemko, ze słowackiej partii politycznej Społeczeństwo Przeciw Przemocy (VPN), 2 lutego wprowadził tzw. kreseczkę, która miała zakończyć rozmowy społeczne, jednak rozpoczęła ona cały spór, który przeszedł do historii jako pomlčková válká. Zemko uzasadniał swoją propozycję w nawiązaniu do historii kraju z lat 1918-1921, gdzie we wszelkich umowach międzynarodowych występowała nazwa Republika Czecho-słowacka (Česko-slovenská republika).

Zasugerowana propozycja uzyskała poparcie wśród Słowaków, którzy 8 lutego poprzez Walne Zgromadzenie Słowackiego Towarzystwa Historycznego zażądali, by ich kraj nosił nazwę Czecho-Słowacja (Česko-Slovensko), zaś 15 lutego Czesi poprzez Instytut Językowy im. Ludovita Štura złożyli propozycję Republiki Czecho-słowackiej (Česko-slovenská republika).

Rozmowy pomiędzy Pragą a Bratysławą toczone w dniach od 5 do 7 lutego dały wyraźny znak, iż inicjatywa prezydenta Havla nie jest możliwa do zatwierdzenia. Zdecydowano, iż zostanie ona przeniesiona na płaszczyznę komisji parlamentarnych, a następnie zostanie zatwierdzona przez parlamenty republik, a dopiero potem uchwalona przez Zgromadzenie Federalne.

Havel podczas swojego wystąpienia z okazji 42 rocznicy przewrotu ludowego 25 lutego 1990 r. dolał oliwy do ognia mówiąc: (…) Panowie, śmiem dać siebie jako przykład. Mówimy o atmosferze narodowego porozumienia, myślimy przede wszystkim o tym. Mianowicie funkcje nie są ważne, akceptujemy je i musimy wspólnie szybko porzucić wszystkie okropności, które dziedziczymy z poprzedniego reżimu, do których jesteśmy w jakiś sposób przeciwni, mimo że jest o nich długa cisza, a każdy o nich wie (…). Z przyczyn, które nie są dla mnie jasne do dzisiaj, Zgromadzenie Federalne nie podjęło decyzji, aby usunąć z nazwy naszego państwa jednego słowa, którego nikt nie chce mieć. W Rumunii zajęło to jeden dzień.

Powstały wówczas spór w strukturze państwowej polegający na tym, iż strony republikańskie domagały się większego wywierania wpływu na sprawy federacji spowodował, że Słowacka Rada Narodowa uznała, iż nowe państwo powinno występować jako Federacja Czechy-Słowacja (Federacia Česko-Slovensko), zaś Czeska Rada Narodowa upierała się przy nazewnictwie I Republiki.

Próbą załagodzenia sporu miała być inicjatywa podjęta przez Instytut Języka Czeskiego Czechosłowackiej Akademii Nauk, który zaproponował nazwę Republika czecho-słowacka (Republika česko-slovenská).

Dnia 11 marca Havel zgodził się na projekt Akademii Nauk i już 16 marca wystosował odpowiedni projekt ustawy do Zgromadzenia Federalnego, by zostało on rozpatrzony przez komisje parlamentarne. Jednak do komisji zaczęły wpływać inne projekty, m.in. Republika Czechosłowacka autorstwa Mariána Čalfỳ i Jána Čarnogurskỳ, Federacja Czeskiej i Słowackiej Republiki (Federácia Českej a Slovenskej republiky) projektu posłów partii Forum Obywatelskiego (OF) i VPN, Czechosłowacka Republika Federacyjna (Československá federativni republika) również posłów OF oraz VPN.

Dwie pierwsze propozycje nie zostały dopuszczone pod obrady parlamentarne, dlatego od 29 marca 1990 r. dyskutowano nad projektami – prezydenckim i poselskim (Czechosłowacka Republika Federacyjna).

Sam Havel poparł inicjatywę poselską uznając ją jako alternatywę dla swojego projektu. Jednak posłowie w parlamencie nie zdecydowali się na żaden z pomysłów, nie dopuszczając do konsensusu. Każda ze stron argumentowała swoje decyzje w sposób niezadawalający drugiej. Strona czeska argumentowała, iż Czechosłowacja stanowi ugruntowane pojęcie w polityce międzynarodowej oraz nie ma indywidualnego wymieniania każdego z narodów, czyli istnieje domyślne występowanie Moraw, które stanowią obszar autonomiczny Republiki Czeskiej. Słowacja zaś uważała, iż projekt poselski stanowi nawiązanie do nomenklatury państwa sprzed 1920 r. i jest odrzuceniem idei czechosłowakizmu.

Doszło więc do odrzucenia projektu prezydenckiego przez czeskich posłów Izby Narodów oraz projektu poselskiego przez słowackich posłów.

Brak zgody pomiędzy stroną czeską i słowacką przyczynił się do powołania Komisji Porozumiewawczej, której zadaniem było prowadzenie rozmów z Havlem w sprawie problemu dywizy, gdyż w języku słowackim znaczyła ona spójnik, a w języku czeskim rozdzielnik. Problem miał być rozwiązany w taki sposób, że nazwa państwa w języku czeskim miała być pisana bez łącznika, a w języku słowackim z łącznikiem. Taki kompromis został przedstawiony przez Miloša Zemana i poddany pod głosowanie w obu izbach.

Nowa nazwa Czechosłowacji nie uzyskała jednak aprobaty społecznej, którzy przedstawili swoje niezadowolenie w demonstracji ludności słowackiej w Bratysławie 30 marca 1990 r. W wyniku napiętej sytuacji społecznej Słowacka Rada Narodowa wyraziła sprzeciw wobec wybranej nomenklatury, proponując trójstronne rozmowy, które miały być prowadzone pomiędzy Zgromadzeniem Federalnym oraz Czeską i Słowacką Radą Narodową. Na nowo rozpoczęto spór o nomenklaturę.

Aleksander Dubček postanowił, jako przewodniczący Zgromadzenia Federalnego oraz Słowak, przeprowadzić od 1 kwietnia szereg rozmów z przedstawicielami parlamentu i rządu Słowacji. Zaś  Havel od 6 kwietnia rozpoczął prowadzenie spotkań z czeskimi i słowackimi politykami. W rokowaniach w prezydenckiej rezydencji w Lánach uczestnicy mieli wybierać spośród następujących propozycji: Czecho-Słowacja (Česko-Slovensko); Czecho-Słowacka Republika (Česko-Slovenská republika); Czeska i Słowacka Republika Federacyjna (Česko a Slovenská Federatívna Republika); Federacja Czechy-Słowacja (Federácia Česko-Slovensko); Federacja Czeskiej i Słowackiej Republiki (Federácia Českej a Slovenskej republiky) i Republika Czecho-Słowacka (Republika Česko-Slovenská).

Posłowie z Czech i Słowacji wybrali propozycję Czeska i Słowacka Republika Federacyjna, którą następnie zgłoszono do Zgromadzenia Federalnego uzasadniając ten wybór, iż i (a) w obu językach ma takie samo znaczenie.

Zgromadzenie Federalne 20 kwietnia 1990 r. uzyskując poparcie obu rad narodowych, rządu obu republik i rządu federalnego uchwaliło po raz drugi nową nazwę kraju w tym roku. Ustawa z tego dnia stwierdzała: Nazwa Czechosłowacka Republika Federalna zmienia się na Czeska i Słowacka Republika Federalna w języku czeskim oraz Czeska i Słowacka Republika Federalna w języku słowackim; oba teksty są równoznaczne.

Pomlčková válka jest początkiem waśni pomiędzy polistopadowymi elitami politycznymi Czechosłowacji. Brak zgody i zaufania pomiędzy przywódcami przechodzącego transformację ustrojową państwa w kwestiach symbolicznych mógł przynieść jedynie szkody dla kraju w kwestii spraw znaczących. Kompromis, który udało się osiągnąć po prawie trzech miesiącach kłótni, był symbolicznym początkiem upadku nowej Czechosłowacji. Coraz częściej pojawiały się pomysły oddzielenia Słowacji od Czech, a nawet otwarte przedstawienie jednoznacznego stanowiska w sprawie rozpadu wspólnego państwa Czechów i Słowaków.

Bibliografia:

Źródła

Stenogramy:

Stenogram z XXI wspólnego posiedzenia Izby Ludu i Izby Narodów z dnia 29 grudnia 1989 roku, http://www.psp.cz /eknih/1986fs/ /stenprot/021schuz/s021001.htm.

Stenogram z XXII wspólnego posiedzenia Izby Ludu i Izby Narodów z dnia 23 stycznia 1990 r., http:// www.psp.cz /eknih/1986fs/ slsn/stenprot/ 022schuz/s022006.htm.

Stenogram z XXVI wspólnego posiedzenia Izby Ludu i Izby Narodów z dnia 29 marca 1990 roku, http://www.psp.cz/eknih/1986fs/slsn/stenprot/026schuz/s026030.htm.

Stenogram z XXVII wspólnego posiedzenia Izby Ludu i Izby Narodów z dnia 20 kwietnia 1990 roku, http://www.psp.cz/eknih/1986fs/slsn/stenprot/027schuz/s027034.htm.

Przemówienia:

Przemówienie prezydenta Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej Vaclava Havla z dnia 25 lutego 1990 roku z okazji rocznicy przewrotu lutowego 1948 roku, http:// www.vaclavhavel.cz /showtrans. php?cat = projevy&val =321_projevy.html&typ=HTML.

Ustawy organiczne:

„Ústavnỳ zákon Slovenskej národnej rady o názve, štátnom znaku, štátnej vlajky, štátnej pečati a o štátnej  hymne Slovenskej republiky”, 50/1990, w: Sbírka zákonů Českoslvenská socialistická republika, 50/1990, 1 XI 1990.

„Ústavnỳ zákon České národní rady o státních symbolech České republiky”, w: Sbírka zákonů Českoslvenská socialistická republika, 67/1990, 13 XI 1990.

„Ústavni zákon o změně názvu Československe federativní republiki”, w: Sbírka zákonů České a Slovenské Federativní Republiky, 101/1990, 23 IV 1990.

Opracowania:

Książki:

Tomaszewski J., „Czechosłowacja”, Warszawa 1997.

Ukielski P., „Aksamitny rozwód. Rola elit politycznych w procesie podziału Czechosłowacji”, Warszawa 2007.
Ukielski P., „Czechosłowacka «normalizacja» 1968-1989„, w: ”1989 – Jesień Narodów”, red. A. Burkowski, A. Gubrynowicz, P. Ukielski, Warszawa 2009.

Strony Internetowe:

ČT24, Demokracie: Rok první - pomlčková válka, http://www.ceskatelevize.cz/ct24/domaci/85203-pomlckova-valka-predznamenala-blizici-se-konec-ceskoslovenska.

ČT24, Polmčková válka předznamenala blížící Se konec Československa, http:// www.ceskatelevize.cz /ct24/domaci/85203-pomlckova-valka-predznamenala-blizici-se-konec-ceskoslovenska/.

Podzimková D., Pomlčková válka: když spojovník rozděluje, http:// www.tyden.cz /rubriky/ domaci/ historie/15-let-od- rozpadu-csfr/ pomlckova -valka- kryz –spojovnik -zozdeluje_21158.html#.VBVuNVcS0h.