„Karta 77” – walka o prawa obywatelskie w Czechosłowacji

Długi okres stalinizacji w latach 1948-1968 oraz restalinizacja systemu politycznego w Czechosłowacji po 1968 r. przyczyniły się do tego, że społeczeństwo tego kraju stało się apatyczne i w większości „skorumpowane„ relatywnie wysokim poziomem materialnym oferowanym przez władze w zamian za brak aktywności politycznej. Jednak do historii, obok wielkiego ruchu „Solidarności„, wpisała się czechosłowacka ”Karta 77”.

Plastic People of the Universe

W okresie lat siedemdziesiątych w Czechosłowacji zaczęły powstawać nowe inicjatywy obywatelskie wokół środowisk inteligenckich, do najważniejszych z nich w tym czasie należała „Karata 77” [Charta 77]. Nie posiadała ona charakteru masowego jak „Solidarność” w Polsce czy określonych poglądów i celów politycznych jak partie węgierskie po roku 1987 [Węgierskie Forum Demokratyczne - Magyar Demokrata Fórum – MDF, Fidesz - Magyar Polgári Szövetség czy Związek Wolnych Demokratów - Szabad Demokraták Szövetsége – SzDSz]. Jednak mimo wszystko stanowiła podstawę do budowy czechosłowackiej drogi transformacji ustrojowej.

„Karta 77” została ogłoszona 1 stycznia 1977 r. i odwoływała się do podpisanych i ratyfikowanych przez Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną [Československá socialistická republika – ČSSR] paktów oraz konwencji międzynarodowych, gwarantujących prawa człowieka i wolności obywatelskie. Sygnatariusze nie powołali jednak żadnej organizacji politycznej, gdyż w ich przekonaniu miała ona stanowić jedynie ruch społeczny, stojący na czele przestrzegania podstawowych praw obywatelskich w kraju.

Przyczyną powstania „Karty 77” było aresztowanie 21 lutego 1976 r. po festiwalu w Bojanovicach członków rockowego zespołu The Plastic People of the Universe: Milana Hlavsa, Vratislava Brabeneca, Josefa Janíčeka oraz Jířía Kabeša wraz z członkami innych kapel: The New Old Teenagers, Sanhedrin, Doktor Prostěradlo Band, Bílé světlo i The Hever And Vazelína. Do 17 marca Tajna Policja [Státní bezpečnost –StB] zatrzymała większość podziemia muzyki rockowej w Czechosłowacji. Zaaresztowanymi zostali m.in.: Ivan Jirous, Pavel Zajíček, Svatopluk Karásek, Jan Kindl, Otakar Michl, Zdenek Fišer, Pavel Zeman, Karel Soukup, Jaroslav Kukal, Zdenek Vokat, Karel Havelk, Miroslav Skalický, František Stárek.

Zorganizowane procesy w Plznie i Pradze zostały przeprowadzone od lipca do września 1976 r. Prawomocnym wyrokiem sądu skazano muzyków na pozbawienie wolności od czterech miesięcy do piętnastu lat za zakłócanie porządku publicznego.

Procesy tzw. „długowłosych chuliganów„, jak zostali określeni w czechosłowackiej prasie muzycy, stanowiły impuls dla czechosłowackich intelektualistów, którzy dla poparcia zatrzymanych zaczęli zbierać podpisy pod deklaracją o przestrzeganiu praw obywatelskich. Owa deklaracja została zapamiętana w historii pod nazwą ”Karta 77”. Kilka lat później menadżer zespołu The Plastic People of the Universe Ivan Jorous napisał bezdebitowym manifeście: (…) The Plastic People of the Universe nie chcieli uczynić i nie uczynili żadnej zmiany, która byłaby narzucona im z zewnątrz, która nie wypływałaby z wewnętrznej potrzeby samych muzyków – ani w nazwie, ani w repertuarze, ani w swoim wyglądzie. (…) Zespół znalazł się w wyjątkowym położeniu jako jedyna podziemna grupa rockowa w Czechach. Całą swoją działalnością wykazywał, że underground nie jest tylko nalepką oznaczającą nowy styl muzyki, lecz przede wszystkim postawą życiową i duchową (...) Wspólnota nie powstałaby nigdy, gdyby ucisk reżimu nie był tak nieznośny. Jest to wspólnota samoobrony ludzi, którzy chcą żyć inaczej, w których hierarchii wartości zaspokojenie potrzeb duchowych stoi wyżej od osiągnięcia zabezpieczenia materialnego. To zaś oferuje im reżim za cenę wyrzeczenia się wszystkiego, co czyni z człowieka istotę niepowtarzalną, indywidualną i wolną (…) Podziemie jest postawą duchową intelektualistów i artystów, którzy świadomie ustosunkowują się krytycznie do świata, w którym żyją.

Jiři Hájka

Pierwszymi sygnatariuszami i ojcami „Karty 77” zostali Vacláv Havel, Jiři Hájka oraz Jan Patočka. Pod deklaracją do 1989 r. podpisało się 1898 osób, a wśród nich późniejsi aktorzy przemian ustrojowych w polistopadowej Czechosłowacji, do których należy zaliczyć m.in.: Václava Bende, Václava Černỳego, Jiřiego Dienstbiera, Ladislava Hejdáneka, Pavla Kohouta, Františka Kriegela, Marte Kubišová, Pavla Landovskỳego, Jiřiego Lederera, Zdenka Mlynářa, Jiřiego Němeca, Františka Pavličeka, Petra Pitharta, Jaroslava Šabata, Jaroslava Seiferta, Jana Tesařa,  Petra Uhla, Ludvika Vaculika i Josefa Zvěřina.

Władze Komunistycznej Partii Czechosłowacji [Komunistická strana Československa – KSČ] natychmiast odpowiedziały na podpisanie „Karty 77„. Cel został ustalony od razu i polegał na rozpoczęciu akcji represyjnych i dezinformacyjnych w środowisku opozycyjnym. Oficjalne media Czechosłowacji opisały ”Kartę 77” jako manifest antypaństwowy, antysocjalistyczny o charakterze demagogicznym i oszczerczym, a sami sygnatariusze zostali przedstawieni jako uzurpatorzy, wierni słudzy imperializmu, zbankrutowani politycy czy międzynarodowi awanturnicy. W odniesieniu do podpisanych stosowano najróżniejsze kary: wyrzucenia z pracy,  wywłaszczanie majątku, zabieranie obywatelstwa, zatrzymania przez StB i podawanie torturom fizycznym i psychicznym. Oprócz represjonowania samych zainteresowanych, wyciągnięto konsekwencje również w stosunku do najbliższego otoczenia sygnatariuszy, którym zabraniano dalszego kształcenia się na studiach wyższych, uzyskiwania wyższych stanowisk w pracy czy pozwolenia wyjazdów za granicę. Część z internowanych zostało zmuszonych do współpracy z StB, co miało na celu rozpracowywanie środowiska od wewnątrz.

Sygnatariusze „Karty 77” z czasem byli obejmowani aresztami domowymi i całodobowym nadzorem. Izolacja osób niebezpiecznych dla porządku publicznego miała zdusić w zarodku proces kształtowania się inicjatyw obywatelskich. Najbardziej drastycznym skutkiem, co stało się symbolem walki z władzą komunistyczną w tym okresie, była śmierć filozofa Jana Patočka po ośmiogodzinnym przesłuchaniu 13 marca 1977 r. To właśnie to wydarzenie przyczyniło się do napisania przez Havla najsłynniejszego eseju Siła bezsilnych poświeconego właśnie jednemu za założycieli „Karty 77”.

Więzień nr 1 Václav Havel, Praga 1979.

KSČ postanowiło również stworzyć przeciwwagę do „Karty 77” powołując dokument pt. Za nové tvůrčí činy ve jménu socialismu a míru, czyli tzw. „Antykartę” [Anticharta], która miała stanowić wyraz poparcia dla systemu politycznego i roli partii w Czechosłowacji. 12 stycznia 1977 r. w oficjalnej gazecie Rudé Pravo opublikowano artykuł zatytułowany Ztroskotanci
a samozvanci stwierdzający o problemie, jaki wywołało powstanie „Karty 77„ i potrzebie natychmiastowej naprawy. Już 28 stycznia do Teatru Narodowego w Pradze zostali zaproszeni przedstawiciele życia kulturalnego Czechosłowacji, którzy mieli wyrazić swój manifest poparcia reżimu. W imieniu zebranych ”Antykartę” przeczytała aktorka Jirina Švarcová. Wiece odbywały się w całym kraju, a na jednym z nich 4 lutego 1977 r. w Teatrze Muzycznym w Pradze manifest przeczytał słynny śpiewak czechosłowacki - Karel Gott.

Rudé Pravo 31 stycznia 1977 opublikowało listę sygnatariuszy „Antykarty„, w której znaleźli się przedstawiciele świata kultury m.in. Václav Bednář, František Jiroudek, Miloš Kratochvil, Jan Seidel, Vílem Závada, Jan Bauch, Karel Berman, František Čech, Pavel Bojar, Jaromir Pelc, Jiři Žáček i wielu innych. Wśród sygnatariuszy ”Antykarty” znalazła się również Dagmara Veškrová, późniejsza żona Havla.

Kolejnym działaniem represyjnym ze strony władz było stosowanie przez StB tzw. Akcji Sanitarnej [Akce Asanace] polegającej na zmuszaniu opozycjonistów różnymi metodami do podjęcia decyzji o opuszczeniu terytorium Czechosłowacji. Ofiarami takich represji byli m.in.: Milan Hlavsa, Jaroslav Hutka, Svatopluk Karásek, Václav Malý, Karol Sidon, Petr Cibulka czy Pavel Landovský.

Rok 1977 dla społeczeństwa Czechosłowacji był początkiem budowania struktur opozycyjnych. To powstała wówczas „Karta 77” i jej następstwa przyczyniły się do powstania kolejnych inicjatyw obywatelskich, a w przyszłości wybuchu Aksamitnej Rewolucji i powstania Forum Obywatelskiego.

Bibliografia

Źródła:

Charta 77, za: http://www.totalita.cz/vysvetlivky/ch77.php, (dostęp dn. 07.09.2014).

Historie 1976-1980, za: http://plasticpeople.cz/historie/1976-1980/, (dostęp dn. 7.12.2014).

Jirous I., Samizdatowy Manifest, „Karta” nr 77, 2013.

Anticharta, za: http://www.totalita.cz/vysvetlivky/ch77anti.php, (dostęp dn. 8.12.2014).

Havel V., Siła bezsilnych i inne eseje, Warszawa 2011.

RP, Ztroskotanci a samozvanci, „Rudé Pravo” z dnia 12 stycznia 1977 r., za: http://archiv.ucl.cas.cz/getimg?path=RudePravo/1977/1/12/2.png&rand=1364135912, (dostęp dn. 14.12.2014)

Opracowania:

Blažek P., Prohlášení Charty 77 (1977-1989), za: http://libpro.cts.cuni.cz/charta/, (dostęp dn. 7.09.2014).

Navara L., J. Albrecht, Abeceda komunizmu, Brno 2003.

Anticharta, za: http://www.totalita.cz/vysvetlivky/ch77anti.php, (dostęp dn. 8.12.2014).

Navara L., Šéfové StB se zodpovídají za Asanaci, „Dnes” z 29 września 2003 r., za: http://zpravy.idnes.cz/domaci.aspx?r=domaci&c=A030929_093512_domaci_has, (dostęp dn. 8.12.2014).

Tomaszewski J., Czechy i Słowacja, Warszawa 2008.

Ukielski P., Czechosłowacka „normalizacja” 1968-1989, [w:] 1989 - Jesień Narodów, pod red. A. Burakowski, A. Gubrynowicz, P. Ukielski, Warszawa 2009.