„Józef Piłsudski. Marzyciel i Strateg” – B. Urbankowski - recenzja

„Jestem romantykiem a zarazem realistą” – mówił w 1920 r. Józef Piłsudski Dymitrowi Mereżkowskiemu1. Słowa te mógłby mottem swojej książki o Komendancie uczynić Bohdan Urbankowski, od lat zajmujący się nieklasycznym ujmowaniem jego biografii2. Skupiając się na aspektach filozoficznych i psychologicznych działalności Piłsudskiego, kreśli Urbanowski szeroką panoramę jego życia na tle epoki, nie stroniąc od polemik z jego oponentami, zarówno mu współczesnymi, jak i tymi, którzy spór z nim toczą na łamach prac historycznych i publicystycznych. Nie ukrywający fascynacji swoim bohaterem jest jednym z najlepszych znawców jego działalności i myśli politycznej.

Powyższe słowa dotyczą najważniejszego dzieła Bohdana Urbankowskiego, jakim jest „Józef Piłsudski. Marzyciel i Strateg”. Praca, wydana w roku 19973 (będąca syntezą opublikowanej legalnie w 1988 r. monografii światopoglądu Piłsudskiego4 i drugoobiegowej książki o jego działalności i taktyce politycznej5), pozostając dotychczas białym krukiem, została obecnie wznowiona. Inicjatywę tę przyjąć należy z pełną aprobatą. Książka ta pozostaje bowiem najoryginalniejszą jak dotąd narracją o życiu i działalności Marszałka.

Bohdan Urbankowski za cel swej pracy zdaje sobie postawić nie tyle szczegółowe, wyczerpujące przedstawienie działalności Józefa Piłsudskiego na tle epoki, ile, poprzez analizę jego biografii, rozważenie kontrowersyjnych, występujących w niej kwestii, pogłębioną refleksję nad psychiką swego bohatera i motywacjami jego działania oraz genezą tych motywacji – przedstawienie go jako człowieka będącego zarówno nieodrodnym przedstawicielem swej epoki jak też polityka wyprzedzającego swą myślą dominujące nurty w polskiej myśli politycznej tamtych czasów, wreszcie wybitnego praktyka politycznego. Zdaniem recenzenta Urbankowski w pełni wywiązał się z postawionego sobie zadania.

Już sama konstrukcja pracy ukazuje jej oryginalność. Dzieło Urbankowskiego składa się z trzech części. Każda z nich przedstawia działalność Piłsudskiego pod innym kątem, przez co stanowią razem integralną całość. Część pierwsza najbardziej zbliżona jest do klasycznej biografii polityczno-wojskowej Marszałka, druga skupia się na kwestiach strategii i przede wszystkim taktyki w jego działalności politycznej (podniesionej zresztą przez piłsudczyków do rangi myśli politycznej, zwłaszcza w wypadku polityki wewnętrznej6), ostatnia zaś na filozoficznych aspektach działalności Komendanta.

Urbankowski, na pierwszych 470 stronach „Marzyciela i Stratega”, będących, jak wspomniano, próbą nakreślenia biografii polityczno-wojskowej Piłsudskiego, w sposób wyczerpujący analizuje meandry jego działalności. Czyni to jednak w sposób nieklasyczny, niejednokrotnie skupiając swoje zainteresowanie na charakterystycznych jego zdaniem dla ogólnego obrazu działania Piłsudskiego epizodach, zwłaszcza w kwestiach polityki wewnętrznej. Zabieg taki, nie ujmując niczego narracji o dokonaniach Marszałka, jednocześnie pozwala już w tej części pracy przybliżyć swoisty mechanizm jego działania i podejmowania decyzji. Generalnie, autor wykazał się głębokim zrozumieniem drogi życiowej swego bohatera i posiadaniem spójnej wizji Piłsudskiego jako polityka i człowieka. Chociaż układ wewnętrzny jest w tym konkretnym wypadku chronologiczny, niejednokrotnie zauważyć można odchodzenie od tej reguły na rzecz rozważań w porządku problemowym.

Narracja w kolejnej części książki, skupiającej się na aspektach dotyczących metod działania Komendanta, przede wszystkim na obszarze szeroko pojętej polityki zagranicznej, poprowadzona jest pod kątem problemowym. Autor analizuje poszczególne obszary działalności Marszałka jako polityka i wojskowego. Zaczynając od interdyscyplinarnej, zarówno historyczno-politologicznej, jak i psychologiczno-socjologicznej analizy uwarunkowań, w których przyszło działać Piłsudskiemu, przechodzi do kwestii w jego opinii najistotniejszej, czyli definicji przeciwnika w koncepcjach działania swego bohatera. Zabieg ten wynika z poglądu autora o istnieniu konstytuującego wizje polityczną, a przez to i drogę działania Komendanta, jego przekonaniu o potrzebie walki, najpierw o niepodległość a potem o umocnienie zewnętrzne i wewnętrzne państwa (co też było dla Piłsudskiego de facto przedłużeniem walki o samodzielny byt państwowy). Urbankowski ponadto analizuje podejście Piłsudskiego do sojuszników na gruncie międzynarodowym oraz do budowy sił własnych podczas walk o niepodległość, jak też jego koncepcje prowadzenia tej walki. Wiele uwagi poświęca tak zwanym imponderabiliom, wartościom nadrzędnym, warunkującym nie tylko cele, ale i metody działania. Osobne miejsce w rozważaniach autora zajmują konstytutywne niejako dla koncepcji polityki zagranicznej Komendanta pokrewne idee – federacjonizm i prometeizm.

Ostatnia część „Marzyciela i Stratega”, poświęcona szeroko rozumianemu światopoglądowi Piłsudskiego, porusza zarówno materię genezy jego wizji politycznych, jak też szeroko rozumianych idei nadrzędnych. Analizuje więc Urbankowski zarówno pogląd na świat ucznia wileńskiego gimnazjum i młodego socjalisty o szlacheckim pochodzeniu, rozważając kontrowersyjną kwestię jego stosunku do socjalizmu w tym czasie, poddaje refleksji jego ewolucję ideową oraz próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu Piłsudski był romantykiem. Nie stroni od omówienia dyskusyjnego problemu stosunku Komendanta do Boga i religii, wreszcie ukazuje, jak przebiegała konfrontacja ideowego i politycznego światopoglądu Piłsudskiego z rzeczywistością. I chociaż dyskutować można nad niektórymi tezami autora (jak chociażby tą, że Piłsudski przez znaczny okres swego życia pozostawał ideowym socjalistą), stwierdzić należy, że konkluzja autora, wyrażona zresztą w tytule tej części pracy - to czyn warunkował filozofię polityczną Piłsudskiego, opartą jednak na głębokich imponderabiliach - jest jak najbardziej słuszna.

Uzupełnienie książki stanowi skrótowe kalendarium życia Marszałka, liczny materiał ikonograficzny oraz mapy, dokumentujące podróże Piłsudskiego oraz jego najważniejsze operacje militarne. Zaznaczyć należy, że Urbankowski do pewnego stopnia ograniczył przypisy, rezygnując również z bibliografii. Jest to zabieg dyskusyjny, przez który książka traci pewne walory, szczególnie istotne dla zawodowych historyków. Jednakże, czego dowodzi narracja, autor jest doskonale zaznajomiony z opracowaniami i źródłami dotyczącymi swego bohatera.

„Józef Piłsudski. Marzyciel i Strateg” wyróżnia się na tle innych, licznych biografii Marszałka. Powoduje to nie tylko oryginalne ujęcie tematu, ale też ogromna erudycja autora. Nie stroni od kwestii problematycznych, nie zadowala się ich powierzchownym przedstawieniem. Skupia się na zarówno kontrowersjach związanych z historią polityczno-wojskową (problem autorstwa planu kontrofensywy znad Wieprza, stosunek Naczelnika Państwa do zagadnienia przynależności państwowej Górnego Śląska) jak też myślą polityczną i światopoglądem swego bohatera. Książka Urbankowskiego jest lekturą obowiązkową nie tylko dla każdego zainteresowanego postacią Józefa Piłsudskiego i czasami, w których przyszło mu działać. Sięgnąć do niej powinni również zawodowi historycy, zwłaszcza ci sceptycznie nastawieni wobec prób nieklasycznego ujmowania historii, aby przekonać się, jak interesujące efekty dać może pisarstwo historyczne tworzone przez autora będącego nie tylko historykiem, ale i filozofem, a przede wszystkim – wnikliwym badaczem ludzkiej psychiki w warunkach wielkich procesów dziejowych.

Na plus:

+ Oryginalność narracji, nieklasyczne ujęcie postaci Piłsudskiego

+ Wartościowy materiał ikonograficzny

+ Spójna, logiczna konstrukcja pracy

+ Głęboka erudycja autora

Na minus:

- Brak bibliografii

Tytuł: Józef Piłsudski. Marzyciel i Strateg

Autor: Bohdan Urbankowski

Wydawca: Zysk i s-ka

Rok wydania: 2014

ISBN: 978-83-7785-480-8

Strony: 1024

Cena: ok. 50 zł

Ocena recenzenta: 10/10

1. Józef Piłsudski – Romantyczny realista, red. W. Dziemiańczuk, Toronto 2002, s. 9. [↩]
2. Ponadto zajmował się ten autor dziejami inteligencji polskiej poddanej naciskowi aparatu państwa totalitarnego w Polsce Ludowej. Zob. np.: B. Urbankowski, Czerwona Msza czyli uśmiech Stalina, t. 1-2, Warszawa 2010; idem, Pierścień Gygesa. Szkice z tajnej historii Polaków, Warszawa 2013. [↩]
3. Idem, Józef Piłsudski. Marzyciel i Strateg, t. 1-2, Warszawa 1997. [↩]
4. Idem, Filozofia czynu. Światopogląd Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1988. [↩]
5. Idem, Człowiek pośród legend, Warszawa 1990. [↩]
6. Por.: W. Paruch, Myśl polityczna obozu piłsudczykowskiego 1926-1939, Lublin 2005. [↩]