Dąbrowa Górnicza w okresie pierwszej wojny światowej

Dąbrowa Górnicza położona jest na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. Przed wybuchem I wojny światowej wchodziła w skład Imperium Rosyjskiego. Po raz pierwszy termin „zagłębie’’ został użyty w 1856 r. w tytule mapy wydanej przez Jana Hempla i oznaczał „wklęsłość ziemną różnej obszerności, w której spoczywają pokłady czyli warstwy ciała kopalnego […]’’. Z czasem nazwa ta zaczęła pojawiać się coraz częściej, a pod koniec XIX w. upowszechniła się.

Mapa Dąbrowskiego Zagłębia Węglowego z 1918 roku

Początek wojny

Nocą 31 lipca 1914 r. wojska rosyjskie opuściły teren Dąbrowy z powodu wkroczenia wojsk niemieckich. Po opuszczeniu miejscowości przez Rosjan obywatele zaczęli organizować samoobronę. Powołano Straż Obywatelską, która przejęła obowiązki policji i miała strzec porządku publicznego oraz Komitet Ratunkowy. Zbierano dobrowolne datki społeczne, a w kinie „Kometa’’ miał siedzibę Komitet Żywnościowy.17 sierpnia 1914 r. utworzono w budynku Szkoły Górniczej „Sztygarka’’ koszary dla 50 legionistów. Mieściła się tu siedziba pierwszego w Królestwie Polskim Komisariatu Polskiej Organizacji Narodowej. Podczas trwania I wojny światowej została zahamowana działalność harcerska, ale po ogłoszeniu rozkazu do podjęcia walki przez członków „I Zagłębiowskiej’’, harcerze dokonali mobilizacji sił. 17 listopada 1914 r. dąbrowscy legioniści wzięli udział w bitwie z Rosjanami pod Krzywopłotami. W walkach tych brał także udział bratanek wielkiego kompozytora i polityka Ignacego Paderewskiego – Stanisław Paderewski. Był on polskim inżynierem górniczym, porucznikiem Legionów Polskich, dowódcą 3. kompanii (tzw. rzeszowskiej) VII batalionu. Poległ w czasie walk o Załęże. 5 grudnia 1914 roku Rada Gminna i Komitet Żywnościowy w Dąbrowie wydał oświadczenie o wprowadzeniu kartek na żywność.

Pod okupacją państw centralnych

Dąbrowa to obszar przemysłowy z hutami i kopalniami. Wybuch I wojny światowej miał negatywny wpływ na jej rozwój. Rosjanie opuszczając Dąbrowę nie wywieźli i nie zdemontowali maszyn, ale wysadzili tory kolejowe, co doprowadziło do odcięcia tamtejszych hut i kopalń od głównych rynków zbytu. 24 stycznia 1915 r. nastąpił podział obszaru miejscowości na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austriacką. Dąbrowa wraz z osiedlami Ksawera, Koszelew i Warpie, znalazła się pod okupacją austriacką. Była to okupacja łagodniejsza niż niemiecka. Potwierdzeniem tego były chociażby liberalne działania oświatowe, kulturalne, polityczne oraz w dziedzinie gospodarczej i społecznej. 25 marca tego samego roku, na terenie miasta odbył się koncert charytatywny, zorganizowany przez Ligę Kobiet na rzecz zwiększenia wysokości zapomóg dla rodzin Legionistów.

Szkoła Górnicza „Sztygarka’’, źródło: http://fotopolska.eu/foto/160/160624.jpg.

Austriacy eksploatowali przemysł względnie tak samo jak Niemcy, ale nie niszczyli zakładów. Głównym budynkiem austriackich koszar wojskowych stała się Szkoła Górnicza „Sztygarka’’. Władze austriackie ustanowiły przymusowy nadzór nad większymi zakładami przemysłowymi. Chciały zwiększyć wydobycie węgla, udzielając przedsiębiorcom pożyczek, aby nie dopuścić tym samym do bezrobocia grożącego rozruchami.

Sala Główna Kina „Ars”, źródło: http://fotopolska.eu/foto/371/371551.jpg.

Na początku maja 1915 r. ukazał się pierwszy numer „Gazety Polskiej. Dziennika Polityczno-Społecznego”. Redaktorem pisma był Michał Janik. W tym samym roku Dąbrowa stała się stolicą powiatu z komendantem płk. Balzarem na czele. Zmuszał on represjami górników do zwiększenia wydobycia węgla. Do pracy w kopalniach zatrudniano jeńców wojennych różnych narodowości. Mieszkańcy odczuwali brak węgla na opał, więc zaczęto masowo nielegalnie go wydobywać. Na podwórkach, w ogródkach, stodołach, pod domami wyrastały szybiki grożące zawaleniem się budynków i ofiarami w ludziach.

Prawa miejskie dla Dąbrowy

Dąbrowa pod okupacją austriacką była pozbawiona zboża i innych produktów rolniczych. Komitet Żywnościowy z siedzibą  w kinie „Kometa’’ skierował list do biskupa krakowskiego Adama Sapiehy o pomoc. Sale kina „Ars” stały się magazynem żywności. W czasie wojny w miejscowości interesy robotników były reprezentowane przez Radę Gminną. Rada zabiegała o uruchomienie zakładów i szkół, zaś największym jej osiągnięciem było uzyskanie od władz okupacyjnych decyzji przyznającej prawa miejskie. Stało się to na mocy zarządzenia z 18 sierpnia 1916 r. Miasto liczyło wówczas 39.840 tys. mieszkańców. Została powołana 23 osobowa Rada Miejska, w skład której weszły wsie i kolonie: Stara Dąbrowa, Huta Bankowa, Koszelew, Ksawera, Miejska, Łabędzka, Mydlice, Reden i Warpie.

Ogłoszenie Rady Gminnej i Komitetu Żywnościowego w Dąbrowie z dnia 5 grudnia 1914 r., źródło: Śląska Biblioteka Cyfrowa.

Na sesji w dniu 30 września 1916 r. Rosjanie nominowali pierwszą Rade Miejską na czele z burmistrzem Edwardem Kosińskim i jego zastępcą Leonem Martynkowskim. Nadzór nad władzami miasta pełnił nadal austriacki komendant obwodu dąbrowskiego płk Balzar. Na tym posiedzeniu zapadły również decyzje dotyczące herbu miasta, którego forma ustalona została w drodze konkursu. Nieznany jest niestety jego autor. Herb był podzielony na trzy części. Nawiązywał do tradycji górniczych oraz elementów miejscowej przyrody. W głowicy tarczy znajdował się srebrny orzeł biały w koronie na czerwonym polu. W lewym dolnym rogu ułożono jeden pod drugim trzy żołędzie z brązowymi kapturkami zakończonymi ogonkiem z zielonymi listkami na srebrnym (białym) polu. W prawym dolnym polu na żółtym tle umieszczono pionowo czarny młot z brązowym trzonkiem. Kształt i symbolika herbu widnieje na znaczkach skarbowych wydanych przez magistrat Dąbrowy w latach 20. XX w. Autorem zmodyfikowanego herbu jest profesor sosnowieckiego gimnazjum, artysta, plastyk Wacław Pilecki. Herb ten został przekształcony w taki sposób, że kolor kapelusza żołędzia zmieniono na zielony.

Nowa rada wybrała 11 września 1917 r. na prezydenta Adama Piwowara (1874-1939), doktora geologii, profesora Szkoły Górniczej „Sztygarka’’. Piwowar urząd prezydenta pełnił do 3 lipca 1923 r. W czasie swojej kadencji organizował służby miejskie, zapoczątkował pomiary geodezyjne oraz wprowadził racjonalne przepisy podatkowe i uzdrowił finanse miasta. Za swoje zasługi został pierwszym Honorowym Obywatelem Miasta.

Zmiana nazwy miasta

W czasie wojny działalność harcerska polegała na drukowaniu ulotek i pism na drukarence „Boston’’. Odbywały się też strajki górników, podczas których okupanci skonfiskowali drukarnię. Aresztowano wtedy 40 harcerzy i umieszczono ich w więzieniu w Będzinie, a potem na zamku lubelskim. 14 października 1917 r. w setną rocznicę śmierci odsłonięto pomnik Tadeusza Kościuszki, który został zaprojektowany przez mistrza kamieniarskiego Leona Trzcionkę. 4 kwietnia 1918 r. odbył się na terenie Dąbrowy strajk w kopalni „Paryż’’, który stał się potem strajkiem powszechnym. W tym samym roku Rada Miejska zdecydowała o zmianie nazwy miasta z Dąbrowy na Dąbrowę Górniczą. Nazwa ta nieformalnie stosowana była od czasu utworzenia Gminy Górniczej z siedzibą w Dąbrowie, którą z tego powodu nazwano Dąbrową Górniczą. W październiku tego roku wybuchł wielki strajk górników Zagłębia Dąbrowskiego. Kopalnie stanęły na trzy tygodnie. 8 listopada 1918 r. powstała Rada Delegatów Robotniczych Zagłębia Dąbrowskiego. Podczas demonstracji robotników w mieście zastrzelony został Eugeniusz Furman, co lewicowe partie wykorzystały do walki z nowym rządem Moraczewskiego. Po zakończeniu wojny i ustaleniu nowych granic państwa, Zagłębie Dąbrowskie znalazło się w województwie kieleckim.

Bibliografia:

1. Chwalba A., Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914-1918, Kraków 2014.

2. Starościak W., Z dziejów Harcerstwa Dąbrowy Górniczej 1911-1916, Dąbrowa Górnicza 1996.

3. Starościak W., Ziemba M., Dąbrowa Górnicza Szkic Monograficzny, Dąbrowa Górnicza 1998.

4. Starościak W., Od Dąbrowy do Dąbrowy Górniczej 1755-1916, Zeszyt 1, Dąbrowa Górnicza 1996.

5. Walczak J., Zagłębie Dąbrowskie w latach I wojny światowej (1914-1918), [w:] Zagłębie Dąbrowskie w Czasach Zaborów i walk o Niepodległość (do 1918 roku), red. J. Walczaka, Sosnowiec 2004, s. 117-138.

6. Informator turystyczny IT-Jura.Pl http://www.it-jura.pl/pl/miejscow.php?go=dabrowag.