Wokół ciąży i porodu w dawnej Polsce

Od wieków małżeństwo pozwalało kobiecie na uzyskanie wyższego statusu społecznego. Małżeństwa były zawierane głównie ze względów ekonomicznych i społecznych. Przy wyborze małżonki zalecano kierowanie się nie urodą, a cnotliwością, posłuszeństwem czy pracowitością kobiety. Jej pozycja w małżeństwie zależała od tego, czy urodzi potomka, najlepiej płci męskiej. Statut synodalny biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca z 1423 roku stwierdzał, że posiadanie potomstwa jest celem i obowiązkiem małżonków1.

Cesarskie cięcie przeprowadzone na żywej kobiecie. Miedzioryt z poradnika dla akuszerek z 1679 r.

Nie każde małżeństwo mogło doczekać się potomstwa. W walce z niepłodnością zalecano afrodyzjaki przyrządzane z części płciowych zwierząt, roślinne napary, ziołowe kąpiele, a nawet pielgrzymki do miejsc świętych2. Kiedy usilne starania przynosiły efekt i kobieta zachodziła w ciążę, powinna stosować się do porad udzielanych przez krewne i przyjaciółki, jak i powstające od wieków poradniki. Odradzano kobiecie brzemiennej spożywanie zajęczego mięsa, by dziecko nie było bojaźliwe i aby nie miało wyłupiastych oczu. Zalecano, by śpiąca chowała w łóżku kawałek ostrego żelaza mającego odstraszać złośliwe boginki. Stanowczo odradzano zapatrywanie się, które mogło powodować skazy na skórze dziecka. W XVI i w XVII wieku przypisywano występowanie znamion na skórze dziecka sprawkom szatana3. Stan wiedzy dotyczącej kobiet ciężarnych zwiększa się dopiero w XIX wieku, kiedy zaleca się brzemiennej zakładanie luźnych strojów i zakazuje noszenia gorsetów. Ciężarna powinna każdego dnia spacerować, a lekarze stanowczo potępili praktyki upuszczania krwi i stosowania środków przeczyszczających u kobiet spodziewających się dziecka4. Wciąż żywe były jednak przesądy o zapatrzeniu się brzemiennych niewiast. Jeszcze na początku XX wieku wierzono, że zapatrzenie się kobiety w ciąży wpływa na kolor skóry, urodę czy znamiona dziecka5.

Każda kobieta była świadoma niebezpieczeństwa, jakie niósł ze sobą poród, nawet gdy rodziły już wcześniej dzieci. Umieralność w połogu była bardzo wysoka. W Anglii w pierwszej połowie XVII wieku umierało 125-128 położnic na tysiąc rodzących. W sferach arystokratycznych Anglii 45 procent kobiet umierało przed ukończeniem pięćdziesiątego roku życia, z czego aż jedna czwarta przy porodzie6. Główną przyczyną zgonów kobiet była gorączka połogowa, którą nazywano ogół zakażeń okołoporodowych. Źródło zakażeń, czyli brak odpowiedniej higieny osób odbierających porody i nieodkażone narzędzia, odkrył dopiero w 1847 roku Ignacy Filip Sommelweis. Zwykle tragicznie kończyły się też nieprawidłowości w ułożeniu płodu lub samego przebiegu ciąży7. Bywało, że przed porodem ofiarowywano nienarodzone dziecko opiece Boga, Matki Boskiej lub Świętych, by zyskać łaskę i przychylność w trakcie porodu i aby uchronić przed śmiercią matkę i dziecko. W ten sposób postąpiła królowa Ludwika Maria Gonzaga, która z racji panicznego strachu przed porodem ofiarowała swoją nienarodzoną córkę do zakonu karmelitanek. Poród okazał się bardzo ciężki, ale udało się wydobyć z łona królowej żywą dziewczynkę. Kiedy królewna zmarła zaledwie rok później wskutek późnego ząbkowania, pochowano ją w habicie mniszki8.

Poród na krześle porodowym. Rycina z poradnika dla akuszerek z XVI wieku.

W średniowieczu poziom wiedzy położniczej w Europie był niski, a wręcz zacofany w stosunku do epoki starożytności. Przyjmowaniem porodu zajmowały się wyłącznie kobiety zwane akuszerkami. W Niemczech można udowodnić istnienie położnych jako instytucji już od XIII wieku9. Na ziemiach polskich poród odbierały akuszerki zwane dzieciobiorkami lub poporzezkami, które bazowały na medycynie ludowej i własnym doświadczeniu. Akuszerkami były kobiety doświadczone, które albo rodziły już dzieci, albo przyjmowały wcześniej wiele porodów. Popularnymi środkami leczenia były maści i napary z ziół, a okłady z kobylego łajna uważano za skuteczny sposób łagodzenia bólów porodowych10. W XVI wieku w Krakowie powstała grupa zawodowa akuszerek, które wstępowały do bractw kościelnych. W tym samym stuleciu lekarze zaczęli zajmować się położnictwem, interweniując w najcięższych przypadkach. Z tego okresu pochodzi pierwszy traktat położniczy spisany po polsku przez Andrzeja Glabera z Kobylina – „Nauka położnic ratowania i leczenia” z 1541 roku. Uwagi dotyczące kobiet brzemiennych, porodu i połogu zachowały się też w XVII- i XVIII-wiecznych zielnikach.

W herbarzu Marcina Siennika znajdujemy rozdział poświęcony ciąży, narodzinom dziecka i jego wychowaniu, z 1624 roku pochodzi traktat Piotra Ciachowskiego „O przypadkach białych głów brzemiennych”, a z 1790 roku „Nauka położna, krótko zebrana” Ludwika Perzyny11.

Najlepsze warunki porodu miały zapewnione kobiety z wyższych sfer. Polskie królowe rodziły dzieci prywatnie, we własnych komnatach, w otoczeniu zaufanych osób. W epoce Wazów przy rodzącej czuwały senatorki i damy dworu, biegła położna i lekarz. Dla Rakuszanek sprowadzano doświadczoną babkę z Wiednia, dla Ludwiki Marii Gonzagi babkę z Prus i chirurga z Paryża. Zabiegi czynione przez akuszerki nazywano babieniem. Z pewnością potrafiły one zaradzić wielu nieprawidłowościom w trakcie porodu, na pewno ułatwiały kobiecie pozbycie się łożyska, o czym wspominają źródła.

Poród odbywał się na specjalnym łóżku bez poręczy i baldachimu. Na skrzyżowanych drewnianych nogach łóżka naciągano płótno, a na wierzch kładziono materac. Łóżko można było łatwo przesuwać, dawało też swobodny dostęp do rodzącej12. W XVI wieku w Europie były rozpowszechnione krzesła porodowe, najprawdopodobniej pochodzące z Włoch. Krzesła te wchodziły w skład wyposażenia akuszerek razem z nożycami do przecinania pępowiny, a także ze szmatką, igłą, piórem i oliwą do mycia rąk akuszerki i położnicy. Wiadomo, że królowa Cecylia Renata urodziła córkę na stojąco, przechodząc z łózka właśnie na krzesło, o czym wspominał w swoich pamiętnikach Albrycht Stanisław Radziwiłł13.

Szesnastowieczne narzędzia akuszerskie.

Od starożytności znany był zabieg cesarskiego cięcia i podobno w taki sposób na świat przyszedł Cezar. Do wykonywania niebezpiecznego zabiegu powrócono w XVI wieku – cesarskie cięcie na żywej kobiecie wykonał w 1500 roku rzeźnik Jakob Nufer. W 1581 roku pojawiło się pierwsze dzieło o cesarskim cięciu od czasów starożytnych, napisane przez Franciszka Rousseta. Pierwsza wzmianka o cesarskim cięciu wykonanym w Polsce na żywej kobiecie pochodzi z 1681 roku14. W podobny sposób wydobyto płód ze zmarłej królowej, Anny Habsburżanki w 1598 roku. Przedwcześnie urodzony królewicz Krzysztof przeżył sam zabieg, jednak zmarł zaledwie po godzinie15.

Niedonoszone ciąże przed wiekami prawie zawsze kończyły się śmiercią dziecka. Wcześniaki z racji niskiego poziomu higieny i medycyny nie miały większej szansy na przeżycie. Królowa Bona urodziła syna Olbrachta przedwcześnie, wskutek wypadku na polowaniu – dziecko zmarło tego samego dnia. Znany jest jednak inny, XVIII-wieczny przypadek upadku z konia kobiety brzemiennej, która urodziła syna w 7 miesiącu ciąży. Mimo tego, że dziecko urodziło się bardzo słabe, przeżyło ku uciesze rodziców16.

Pomimo, że natura przygotowała kobietę do rodzenia potomstwa, to jeszcze w XIX wieku poród był poważnym zagrożeniem życia ciężarnej. Bardzo duża była też śmiertelność nowonarodzonych niemowląt. Kobiety z wyższych sfer miały zapewnioną dobrą jak na owe czasy opiekę medyczną, jednak śmiertelność położnic była równie wysoka. Nie powinien więc dziwić paniczny strach przed porodem królowej Marii Ludwiki Gonzagi, która w trakcie pierwszej ciąży lata młodości miała dawno za sobą. W wyniku komplikacji okołoporodowych zmarły królowe - Jadwiga Andegaweńska, Anna Habsburżanka, Cecylia Renata. O narodzinach nowoczesnej ginekologii można mówić dopiero w II połowie XIX wieku17.

Bibliografia:

1. Biegeleisen H., Matka i dziecko w obrzędach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego, Lwów 1917.
2. Bogucka M., Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2005.
3. Fabiani B., Życie codzienne na Zamku Królewskim w epoce Wazów, Warszawa 1996.
4. Historia medycyny, Pod red. T. Brzezińskiego, Warszawa 1988.
5. Kronika Pawła Piaseckiego biskupa przemyślskiego. Polski przekład wedle dawnego rękopismu, poprzedzony studyjum krytyczném nad życiem i pismami autora, Kraków 1870.
6. Pachocka A., Dzieciństwo we dworze szlacheckim w I połowie XIX wieku, Kraków 2009.
7. Żołądź D. – Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002.

^{Korekta: Adrianna Szczepaniak}

1. D. Żołądź – Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002, s. 29. [↩]
2. Ibidem, s. 31-32. [↩]
3. Ibidem, s. 40. [↩]
4. A. Pachocka, Dzieciństwo we dworze szlacheckim w I połowie XIX wieku, Kraków 2009, s. 64. [↩]
5. H. Biegeleisen, Matka i dziecko w obrzędach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego, Lwów 1917, s. 36. [↩]
6. M. Bogucka, Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2005, s. 103. [↩]
7. A. Pachocka, op. cit., s. 66-67. [↩]
8. B. Fabiani, Życie codzienne na Zamku Królewskim w epoce Wazów, Warszawa 1996, s. 56. [↩]
9. Historia medycyny, pod red. T. Brzezińskiego, Warszawa 1988, s. 218-219. [↩]
10. D. Żołądź – Strzelczyk, op. cit., s. 41-42. [↩]
11. Ibidem, s.50-53. [↩]
12. B. Fabiani, op. cit., s.54-55. [↩]
13. D. Żołądź – Strzelczyk, op. cit., s. 53-54. [↩]
14. Ibidem, s. 50. [↩]
15. Kronika Pawła Piaseckiego biskupa przemyślskiego. Polski przekład wedle dawnego rękopismu, poprzedzony studyjum krytyczném nad życiem i pismami autora, Kraków 1870, s. 139. [↩]
16. D. Żołądź – Strzelczyk, op. cit., s. 57. [↩]
17. Historia medycyny, op. cit., s.458-461. [↩]