Tradycje judaizmu. Synagoga

Zasadniczo każda wielka religia posiada swoje miejsca zgromadzeń i modlitw. Dla muzułmanów będą to meczety, dla chrześcijan kościoły, dla hindusów różnorakie świątynie, a dla Żydów - synagogi. Ale czy synagoga jest swego rodzaju świątynią? Czy rabin jest osobą duchowną? Na te pytania odpowiedź jest jasna - nie! Dlatego odpowiemy dziś na pytanie: czym jest synagoga?

Portret Faryzeusza (ilustracja z Kroniki norymberskiej), 1493.

Korzenie synagogi

Datuje się, że pierwsze synagogi powstawały podczas wygnania babilońskiego w VI w. p.n.e. Wyglądały one zupełnie inaczej niż te, które znamy dzisiaj. Były raczej niewielkimi budynkami przeznaczonymi do modlitw i istniały równolegle ze świątynią jerozolimską. Natomiast współczesne synagogi, kształtowały się najdynamiczniej w czasach starożytnych diaspor Żydowskich.

W III i II w. p.n.e. Żydzi mieszkający daleko od Jerozolimy potrzebowali miejsc, w których mogliby się gromadzić. Stąd wzięła się hebrajska nazwa: Bejt knesset, tj. dom zgromadzeń. Do takich domów uczęszczać mogli także nie-Żydzi, a nawet poganie. W tym czasie judaizm stał się na krótki czas religią misyjną, którą zainteresowała się spora część Greków. Wtedy też zaszła potrzeba przetłumaczenia Biblii Hebrajskiej na język grecki, czego owocem była Septuaginta. Stąd pojawiła się sławna sentencja: „Bóg przemówił po Grecku”.

Wnętrze synagogi w Ratyzbonie

Synagoga w czasach Jezusa

Ludzie uczęszczający do synagog dzielili się na trzy grupy: na rodowitych Izraelitów, Izraelitów konwertytów (najczęściej Greków) oraz tych, którzy wyznając wiarę

w Jedynego Boga, z różnych powodów nie chcieli poddać się konwersji. Najczęstszą przyczyną okazywała się niechęć do obrzezania, które Grecy uważali za barbarzyńskie, i przez to pozbawiali się możliwości zostania Żydami. Ta, trzecia grupa wyznawców nosiła przydomek „Bojący się Boga”, który był tytułem jak najbardziej pozytywnym.

Z czasem w synagodze zaczęła kształtować się instytucja nauczyciela. Taki ktoś był człowiekiem obeznanym w Torze oraz potrafił ją należycie wykładać. Na kartach Nowego Testamentu czytamy o dwóch głównych stronnictwach, które istniały w synagodze. Pierwsi - faryzeusze (uczeni w Piśmie), stronnictwo powstałe około 160 r. p.n.e. I choć nazwa „faryzeusze” brzmi w naszym odczuciu negatywnie, to ich główny cel był bardzo szlachetny. Obrali sobie za priorytet odnowienie tradycji religijnych, które zadawały się rozmywać w ówczesnym, pogańskim świecie. Wierzyli w nadejście Mesjasza, nieśmiertelną duszę, zmartwychwstanie, anioły, demony... To, o czym należy pamiętać, to tyle, że w przeciwieństwie do saduceuszy, byli stronnictwem świeckim.

Saduceusze bowiem wywodzili się z ludu kapłańskiego. Kapłani wymieniani w Nowym Testamencie byli właśnie saduceuszami. Stronnictwo to, w przeciwieństwie do faryzeuszów, charakteryzowało dosłowne podejście w interpretowaniu świętych tekstów, odrzucano koncepcję mesjanizmu oraz zmartwychwstania. Często krytykowano mistycyzm, którzy propagowali faryzeusze.

Nieistniejąca synagoga w Przeworsku

Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej

Do roku 70 n.e. w synagodze zaczęło kształtować się trzecie stronnictwo - chrześcijanie.  Ci bowiem, w swoich początkach także należeli do synagogi, a wyłączeni z niej zostali właśnie w czasie zburzenia świątyni. Chrześcijaństwo i judaizm od tego momentu zaczęły rozwijać się częstokroć we wzajemnych antagonizmach, o czym dobitnie poświadczyła historia.

Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej kapłani stali się bezrobotni. Wiązało się to jednocześnie z osłabieniem ich pozycji w synagodze i po pewnym czasie zupełnie zanikli. Jedynym stronnictwem, które się ostało byli faryzeusze. Świat Żydowski znów został prawie doszczętnie wyniszczony, a ci którzy przetrwali, zaczęli zastanawiać się jak na nowo wskrzesić tradycję - wykształciła się instytucja rabina. Judaizm od tamtej pory stał się judaizmem rabinicznym.

Zadaniem rabina była opieka nad lokalną społecznością żydowską. Był on nauczycielem i wykładowcą prawa. Był obyty w Torze Pisanej (Biblii Hebrajskiej) oraz Torze Ustnej (Później spisanej w Talmudzie). Tutaj znajduje się odpowiedź na pytanie: „Kim jest rabin?”. Odpowiedź jest prosta: Rabin jest odpowiednikiem naszego katechety, nie księdza. Gmina żydowska wynajmuje rabina, aby ten przejął nad nią pieczę. Najprościej mówiąc: rabin to zawód, a bycia nim trzeba się nauczyć.

Świątynia nadal potrzebna

Pomimo, że od roku 70, judaizm wywodzi się od faryzeuszów, to nadal jego głównym postulatem jest chęć odbudowania Świątyni Jerozolimskiej. Synagogi są swego rodzaju salkami katechetycznymi i nie mogą spełniać funkcji świątynnych. Jedyna świątynia wybudowana może zostać tylko i wyłącznie na Wzgórzu Jerozolimskim. W historii były próby jej odbudowy: pierwsza miała miejsce podczas powstania Szymona Bar Kochby, w latach 131-135 n.e. Zakończyła się fiaskiem. Tak samo wyglądała sprawa z drugą próbą odbudowy, w czasach panowania cesarza Juliana Apostaty. Żydzi dostali od niego fundusze na odbudowę, o czym czytamy u Sozomeza:

„A kiedy odrzekli, że po zburzeniu Świątyni jerozolimskiej ani się nie godzi, ani nie pasuje do ojczystego obyczaju, aby utraciwszy swoją stolicę praktykować to wszystko na innym już miejscu, wtedy cesarz dał pieniądze z sum państwowych i rozkazał im podnieść z gruzów Świątynię; mieli sprawować kult tak, jak to czynili przodkowie, i składać ofiary według dawnego obrzędu... I zebrawszy mistrzów budownictwa zaczęli gromadzić materiały i oczyszczać teren budowy. Z tak zaś wielką ochotą nad tym się trudzili, że nawet ich niewiasty wynosiły w zapaskach na łonie ziemię z gruzem, a naszyjniki i wszelkie inne niewieście ozdoby chętnie składały na pokrycie kosztów związanych z budową. Wszelkie inne sprawy zeszły na drugi plan wobec tego przedsięwzięcia...”

W ostateczności próby odbudowy skończyły się wielkim trzęsieniem ziemi, które rozniosło w pył materiały zgromadzone do odbudowy. I dochodzimy do odpowiedzi na pytanie: czym jest synagoga? Odpowiedź brzmi: synagoga to bliższy odpowiednik naszej salki katechetycznej, niż kościoła. Co prawda spełnia funkcje liturgiczne i modlitewne, ale nie może zastąpić tego co w judaiźmie najważniejsze - sprawowania krwawych ofiar, które odbywać się mogą jedynie w Świątyni Jerozolimskiej. Jednak podstawowa definicja synagogi mówi, że: jest to zgromadzenie przynajmniej dziesięciu dorosłych Żydów zdolnych do modlitwy.

Menora w herbie Izraela.

Architektura synagogi

W synagodze znajduje się kilka miejsc, które mają znaczenie liturgiczne. Sam wygląd budynku może być różny, natomiast ważne jest, aby był on zwrócony kierunkiem do Jerozolimy. Najważniejszy miejscem jest Aron ha-kodesz czyli święta szafa nazywana także arką. W niej zamknięte są zwoje Tory. Tora znajdująca się w synagodze zawsze spisywana jest ręcznie, przez człowieka, którego zawód nosi nazwę Sofer - czas pisania jednego zwoju wynosi około roku.

W centrum synagogi znajduje się Bima, czyli odpowiednik ambony, z której głosi się kazania i odczytuje. Najczęściej przyjmuje ona formę ośmiobocznej lub czterobocznej altany, i prowadzi do niej jedno lub dwa wejścia. W centrum bimy znajduje się stół, do rozkładnia Tory. Torę zaś czyta się za pomocą specjalnego wskaźnika zwanego „jad”, aby nie dotykać zwojów od środka. Inną częścią synagogi jest babiniec, czyli miejsce przeznaczone dla kobiet. Twierdzono bowiem, że kobiety swoją obecnością mogą rozpraszać mężczyzn podczas modlitwy.

Malowidła zdobiące synagogę są naprawdę różne. Zabrania się jednak tworzenia wizerunków Boga czy postaci ludzkich pod restrykcją pierwszego przykazania. Dlatego często przybierają one wyraz symboliczny i najczęstszymi malowidłami będą: menora, gwiazda Dawida i - co zadziwi zapewne wielu - znaki zodiaku.