Jakub Ber Gimpel i teatr jidysz we Lwowie

Żydowska twórczość teatralna w Europie środkowo-wschodniej na przełomie XIX i XX wieku często borykała się z licznymi problemami. Najczęściej były to problemy natury politycznej i ekonomicznej, nierzadko bywały również napięcia o charakterze religijnym. W Carskiej Rosji, a od 1917 roku w państwie Lenina, dramaturgów, pisarzy i aktorów prześladowała cenzura (w cięższych przypadkach Czeka, co kończyło się represjami np. zsyłką lub więzieniem).

Bertha Kalich - gwiazda z lwowskiego teatru jidysz

Na ziemiach polskich przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, przyjazny klimat dla artystów teatralnych istniał w Monarchii austro-węgierskiej, gdzie na tronie zasiadał Cesarz Franciszek Józef. W tym czasie pod panowaniem Habsburgów znajdowała się polska Galicja (zachodnia ze stolicą w Krakowie i wschodnia ze stolicą we Lwowie), tam właśnie pewien zbieg okoliczności doprowadził do powstania ostoi kulturalnej języka jidysz. We Lwowie powstał, dzięki sprzyjającej atmosferze kulturalnej i umysłowej teatr żydowski, który zyskał światową sławę.

Jakub Ber Gimpel (1840 – 1906 r.) był człowiekiem, który stworzył lwowską scenę jidysz. Jego dzieło szybko wyrosło na świątynię sztuki łączącą w sobie tradycję i nowoczesność. Działalność Gimpla miała wielkie znaczenie w regionie, gdyż liczna grupa Żydów pozostawała konserwatywna, ortodoksyjna i sceptycznie spoglądała na nowe trendy kulturalne. Z drugiej strony funkcjonowało wielu świeckich Żydów, inteligentów zasymilowanych z kulturą niemiecką i polską, odchodzących od „żargonu” jidysz. Teatr Gimplowski nomen omen uratował język jidysz od stania się mową niszy społecznej. Jego aktorzy nadawali mu blask i wyrafinowane formy, podkreślając tym samym specyfikę języka żydowskiego. Pamiętajmy, że w tamtych czasach język hebrajski był używany tylko w synagogach będąc językiem świętym. Ulica mówiła w jidysz lub po polsku i niemiecku.

Nakreślmy teraz obraz statystyczny ilości Żydów w Galicji (wschodniej wraz ze Lwowem). Spis z 1880 roku zorganizowany przez władze wiedeńskie wykazał, że w powiecie lwowskim i w samym Lwowie mieszkało 101 172 ogółu ludności, w tym 8 067 Żydów (8.0%)1. W sumie na przełomie XIX i XX wieku Galicję wschodnią zamieszkiwało 573,5 tys. Żydów (13.7% ogółu ludności)2.

Jakub Gimpel zanim przybył do Lwowa w latach 80. XIX wieku, mieszkał i pracował w Warszawie. Był urodzonym artystą, przez wiele lat śpiewał w chórze w teatrze Skarbka. Właściwie nie wiadomo dlaczego opuścił teatr warszawski, wiemy jednak, że początkowo miał zamiar otworzyć interes, restaurację, a nie wracać do świata sztuki. Po przyjeździe do stolicy wschodniej Galicji otworzył w 1888 roku „winny ogródek„, biznes najwyraźniej nie satysfakcjonował go skoro zdecydował w 1889 roku otworzyć własny teatr: ”Lemberger deutsch-jüdisches Theater”. Było to niesamowite przedsięwzięcie, ponieważ do przełomu lat 80. i 90. XIX wieku we Lwowie, jak i w całej Galicji nie utrzymał się żaden stały teatr jidysz. Lwów był ówcześnie wielonarodowym oraz wielokulturowym miastem, będącym podobnie jak Kraków, pod wpływem Wiednia. Życie towarzyskie i kulturalne toczyło się w kawiarniach, a także w teatrach, co było wybitnie wzorem wiedeńskim3. Symbolem modernizacji i zwycięstwa wzorców Wiednia była budowa w 1900 roku Teatru Miejskiego w stylu późnorenesansowym (budynek wzniesiono na głównym deptaku miasta)4.

Konstytucja przyjęta w monarchii habsburskiej w 1867 roku okazała się wyjątkowo liberalna, dało to impuls do rozwoju m. in. aktorów i śpiewaków (zarówno wśród Polaków, jak i Żydów). Już w 1887 roku w Krakowie działało wiele żydowskich grup teatralnych posługujących się językiem jidysz, ich organizacja i działania pozostawiały jednak wiele do życzenia, daleko im także było do nowoczesny form dramatycznych. Dopiero inicjatywa Jakuba Gimpla we Lwowie w 1889 roku okazała się przełomowa, scena którą stworzył i pielęgnował działała do 1939 roku5.

Słynny aktor Pesach Burstein (1896 – 1986) jako młody chłopak wraz z rodziną przeniósł się w latach II RP z Łodzi do Lwowa, gdzie poznał aktorów z teatru Jakuba Gimpla. Wspominał, że był to klasyczny, słynny teatr znany w Europie. W tym czasie skupiali się tam tacy artyści jak Anetta Reizer (pochodząca z Wilna), Yudel Gutman, Rosa Fuchs (matka Leo Fusch’a (1911 – 1994), słynnego aktora urodzonego we Lwowie), Eli Mintz, Burstein wspominał, że młodych aktorów była cała masa, wszyscy chcieli pracować w teatrze Gimpla. Nad tym nazwiskiem unosiła się swoista legenda, gdyż był on pierwszym Żydem, któremu władze, wcześniej austriackie, a po 1918 roku polskie wydały pozwolenie na prowadzenie teatru jidysz w dużym mieście6.

Po 1905 roku i rewolucji w Rosji doszło do eksplozji działań artystycznych, gdyż reżim i cenzura carska w pewnym stopniu zelżały. Początek przemian na tym polu sięga roku 1890, gdy w Rosji pojawiły się pewne powiewy liberalizmu w stosunku do aktorów i teatru. Jak wspomniałem w pierwszej dekadzie XX wieku, pojawiły się setki amatorskich grup teatralnych. Rzecz jasna miało to wpływ na zwiększenie się w przyszłych latach szeregów aktorów i śpiewaków w teatrze jidysz we Lwowie7.

Jedną ze słynnych aktorek i śpiewaczek z teatru jidysz była Bertha Kalich (1874 – 1939) urodzona w stolicy Galicji wschodniej, dziś znana jest jako jedna z największych aktorek żydowskich w Stanach Zjednoczonych, swój talent jednak rozwinęła w teatrze jidysz we Lwowie. Jako młoda dziewczyna śpiewała w chórze Opery lwowskiej. Tam zauważył ją Max Gimpel (syn Jakuba Gimpla) i zaproponował jej pracę aktorki oraz śpiewaczki w teatrze żydowskim. Teatr Gimpla rozsławił ją w Europie, występowała w Polsce, Niemczech i Rosji8. Jako znana gwiazda przed wybuchem II wojny światowej wyjechała do USA. Za oceanem zrobiła wielką karierę, już przed 1914 rokiem gazety amerykańskie pisały o niej jak o niezwykłej gwieździe pochodzącej ze Lwowa. Podkreślano, że jeszcze przed przybyciem do Stanów Zjednoczonych, koncertowała w Rosji, miastach polskich, Galicji, Rumuni, a także na Węgrzech9. Wielokrotnie zaznaczano, że Kalich sławi polski teatr i polską sztukę aktorską10.

Inną gwiazdą, która sławiła teatr jidysz była Regina Prager (ur. 1866), aktorka i piosenkarka, w 1895 roku dostała angaż w Windsor Teatr w Nowym Jorku, gdzie jej kariera rozkwitła. Dziennikarze rozpisywali się o Prager, podkreślając, że jako artystka pochodzi z lwowskiego teatru jidysz, którego założycielem był Jakub Gimpel11.

Amerykańska prasa pisała np. „W niedzielną noc, 17 marca przybędzie Regina Prager, która zaprezentuje swoje najsłynniejsze pieśni w jidysz”12. Dzisiejszego wieczoru Edwin A. Reklin prezentuje – Regina Prager i K. Juvelier ze swoją Operą „The Jewish Mother”13. Jutrzejszej nocy wystąpi Regina Prager, operetka największej primadonny jidysz, wspierana przez najpopularniejszych piosenkarzy Nowego Jorku w „The Oath at the Sefer Torah”14.

W latach 30. XX wieku teatr Jakuba Bera Gimpla miał już renomę i reprezentował sobą cenną spuściznę. W tym czasie we Lwowie ewoluowała sztuka ludowych śpiewaków żydowskich, którzy stopniowo zyskiwali wysoki poziom wchodząc na deski teatru jidysz. Tradycję i nowe trendy z powodzeniem wykorzystywali kapelmistrz zespołu Adolf Gimpel, a także kompozytor i wiolonczelista, Chune Wolfstal. Można powiedzieć, że w teatrze Gimpla istniała małą szkółka śpiewu, którą prowadził kierownik chóru teatralnego, Eskrajz. Ten niezwykły artysta wychował słynnych aktorów: Berte Fiszler, Line Karlik, Morisa Gelbera, Różę, Jakuba oraz Leo fuksów.

Na scenie teatru jidysz dochodziło do swoistego połączenia żydowskich piosenek kabaretowych z miejscowym folklorem polskojęzycznym. Okres międzywojnia był czasem, w którym powstały charakterystyczne, lwowskie piosenki uliczne, często odgrywane na scenie teatru jidysz. Ich teksty były efektem fuzji języków polskiego, żydowskiego i ukraińskiego. Fascynujące badania prowadzili Jerzy Habela i Zofia Kurzowa, którzy przeanalizowali lwowskie pieśni z czasów, gdy jeszcze słychać je było w teatrach, kabaretach i kawiarniach. Doszli do wniosku, że ok. 50% słów w lwowskich piosenkach pochodziło z innych języków – z niemieckiego 20%, z języka (żargonu) przestępców 18%, z ukraińskiego 8% oraz z jidysz 3%15. Należy jednak mieć na uwadze, że jidysz często mieszał się lub mylił z niemieckim oraz zasilał żargon przestępców, można więc mówić, że jidysz miał duży wpływ na pieśni lwowskie. Widzimy zatem, że teatr żydowski odegrał wielką rolę w kształtowaniu kultury Lwowa – zarówno wysokiej, jak i gminnej. Piosenki w jidysz wychodziły na ulicę i wywoływały zachwyt swą dźwięcznością zarówno wśród Polaków, Niemców, jak i Ukraińców16.

Początek II wojny światowej położył kres działalności teatru jidysz, który założył Jakub Ber Gimpel. Warto podkreślić raz jeszcze, że jego dzieło – scena teatralna jidysz, jako jedyna przetrwała różne perturbacje dziejowe w Europie środkowowschodniej od końca lat 80. XIX wieku do tragicznego 1939 roku. Pod okupacją sowiecką większość instytucji kulturalnych została zamknięta, życie artystyczne objęte zostało restrykcyjną cenzurą. Całkowita Zagłada tego niezwykłego świata nastąpiła w 1941 roku, gdy Żydzi zostali zamknięci w getcie oraz w obozie janowskim. W 1942 roku rozpoczęła się eksterminacja ludności żydowskiej, co ostatecznie zakończyło historię lwowskiego teatru żydowskiego.

1. B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX: studium statystyczne, Warszawa 1930, s. 98. [↩]
2. P. Eberhardt, Między Rosją, a Niemcami. Przemiany narodowościowe w Europie Środkowo – Wschodniej w XX w., Warszawa 1996, s. 88 – 89. [↩]
3. B. Wasserstein, W przededniu. Żydzi w Europie przed drugą wojną światową, Warszawa 2012, s. 261. [↩]
4. http://yod.revues.org/659 (wykorzystane 1 IX 2014). [↩]
5. http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Theater/Yiddish_Theater (wykorzystane 2 IX 2014). [↩]
6. P. Burstein, L. L. Burstein, What a Life! The Autobiography of Pesach’ke Burstein , Yiddisch Mattine Idol, Syracuse, New York 2003, s. 132 – 133. [↩]
7. N. Sandrow, Vagabond Stars. A World History of Yiddisch Theater, Syracuse 1996, s. 85. [↩]
8. http://www.fampeople.com/cat-bertha-kalich (wykorzystane 2 IX 2014). [↩]
9. The Salt Lake Tribune 17 XI 1912, s. 4. [↩]
10. Amador Ledger. 2 III 1906, s. 5. [↩]
11. http://www.jewish-music.huji.ac.il/content/regina-prager (3 IX 2014). [↩]
12. The San Francisco Call. 10 III 1912, s. 70. [↩]
13. Harrisburg Telegraph 28 IV 1914, s. 9. [↩]
14. The Seattle Star. 30 III 1912, s. 5. [↩]
15. Zob. J. Habela, Z. Kurzowa, Lwowskie piosenki uliczne, kabaretowe i okolicznościowe, Kraków 1989. [↩]
16. J. Gelston, Lwów i śpiewacy Brodzcy, [w:] Teatr żydowski w Polsce. Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej, Warszawa, 18 – 21 października 1993 roku, pod red. A. Kuligowskiej – Korzeniewskiej i M. Leyko, Łódź 1998, s. 70 – 71. [↩]