Republika Łokocka – udany eksperyment niemiecki podczas II wojny światowej?

Jesienią 1941 r. Niemcy utworzyli na części okupowanych terenów ZSRR organizm administracyjny pod nazwą Łokocki Okręg Autonomiczny. Wbrew rasistowskiej ideologii III Rzeszy, zarządzali nim Rosjanie. Okręg liczył co najmniej ponad pół miliona mieszkańców, pracujących na rzecz swoich okupantów. W okresie ZSRR łokocki fenomen był objęty całkowitą cenzurą.

Bronisław Kaminski / fot. Bundesarchiv, Bild 101I-280-1075-11A / Wehmeyer / CC-BY-SA 3.0

Geneza Republiki Łokockiej

4 października 1941 r. zwiadowczy oddział niemieckich motocyklistów wjechał do niewielkiego osiedla fabrycznego Łokoć, położonego w rejonie brasowskim obwodu briańskiego. Kilka dni później miejscowość została zajęta przez główne siły 2. Armii Pancernej Wehrmachtu. W ten sposób rozpoczęła się okupacja Łokocia i okolicznych terenów, trwająca do późnego lata 1943 r. Dowództwo niemieckich oddziałów wojskowych wyznaczyło na starostę zajętego osiedla Konstantyna Pawłowicza Woskobojnika1, byłego nauczyciela fizyki miejscowego technikum leśno-chemicznego, który w I połowie lat 30. odbywał karę zesłania na Syberii. Byłych zesłańców i represjonowanych przez władze sowieckie kułaków w okolicach Łokocia było o wiele więcej, gdyż po ataku wojsk niemieckich na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 r. wielu z nich zgromadziło się w okolicznych wsiach, oczekując z nadzieją na przybycie Niemców. Nieoczekiwana szybkość ofensywy niemieckiej uniemożliwiła władzom partyjnym przeprowadzenie ewakuacji na wschód miejscowej ludności i dobytku. W obliczu kolejnych klęsk Armii Czerwonej chłopi zaczynali nawet tu i ówdzie dzielić pomiędzy siebie ziemię w kołchozach. Część mężczyzn tworzyła z kolei oddziały samoobrony, wyposażone w broń porzucaną przez uciekających czerwonoarmistów. Owe oddziały miały ochraniać okoliczne miejscowości przed dezerterami, bandami rabunkowymi i pojawiającymi się pierwszymi sowieckimi oddziałami partyzanckimi2.

Momentem decydującym dla przyszłości inicjatywy K. P. Woskobojnika była 2-tygodniowa wizyta jego zastępcy, Bronisława Władysławowicza Kamińskiego3, w dowództwie 532. Obszaru Tyłowego 2. Armii Pancernej w okupowanym Orle. Roztoczył on przed Niemcami obraz tysięcy Rosjan gotowych z bronią w ręku walczyć z Sowietami i pracować na rzecz swoich wyzwolicieli. Po powrocie B. W. Kamińskiego do Łokocia okazało się, że Niemcy zdecydowali powołać rejon łokocki pod miejscowym zarządem autonomicznym na czele z K. P. Woskobojnikiem, który został mianowany burmistrzem. Okupanci wycofali z tego terytorium wszelkie swoje oddziały i komendantury wojskowe, pozostawiając jedynie niewielką grupę łącznikową. Ponadto obiecali dostarczyć powstającym coraz liczniej oddziałom samoobrony zdobyczne uzbrojenie ex-sowieckie. W zamian władze rejonu łokockiego zobowiązały się przekazywać Niemcom określoną ilość produktów rolno-spożywczych i zwalczać partyzantkę. W skład autonomicznego rejonu weszły południowe tereny obwodu briańskiego, zachodnie obwodu orłowskiego i północno-zachodnie obwodu kurskiego z ludnością obliczaną, według różnych źródeł, na liczebność od prawie 600 tys. aż do nawet 1,7 miliona4. Amerykański historyk rosyjskiego pochodzenia Alexander Dallin w swojej książce pt. „The Kaminsky Brigade, 1941-1944: a case study of German military exploitation of Soviet disaffection”, wydanej krótko po wojnie w 1952 r., starał się dowieść, że utworzenie autonomicznego organizmu administracyjnego na okupowanych terenach ZSRR było pomysłem samego Adolfa Hitlera. Faktycznie jednak niemieccy wojskowi, z których część okazywała pewne sympatie do narodu rosyjskiego, postanowili pragmatycznie zabezpieczyć sobie w ten sposób część zajętych ziem rosyjskich. Uznali, że sami Rosjanie będą w stanie przeciwstawić się partyzantce, dzięki czemu większa liczba żołnierzy trafi na front. Swoją rolę odgrywały także względy propagandowe5.

Oficerowie RONA podczas Powstania Warszawskiego

System administracyjny Łokockiego Okręgu Administracyjnego

8 stycznia 1942 r. podczas niespodziewanego ataku sowieckich partyzantów na Łokoć został zabity K. P. Woskobojnik. Jego miejsce zajął B. W. Kamiński, kontynuując dzieło swojego poprzednika. W odróżnieniu od dotychczasowego burmistrza wprowadził on surowe porządki na podległym terytorium, coraz częściej przypominające okres sowiecki. Wybujałe ambicje spowodowały, że zgromadził w swoim ręku nieograniczoną władzę dyktatorską, likwidując kolegializm wprowadzony przez K. P. Woskobojnika. Jedynymi panami dla nowego burmistrza, przed którymi czuł on respekt, byli Niemcy. Jednocześnie prezentował aktywny antykomunizm, posunięty wręcz do nienawiści. W lipcu 1942 r. rozkazem dowódcy 2. Armii Pancernej został utworzony Łokocki Okręg Autonomiczny. Jednocześnie nakazał on podległym organom nie mieszać się do wewnętrznych spraw Rosjan, ograniczając się jedynie do pomocy i doradztwa. Bronisław W. Kamiński otrzymał tytuł ober-burmistrza i stopień wojskowy dowódcy brygady. Na kierownicze stanowiska Okręgu mianował przedstawicieli miejscowej inteligencji, jak Stiepana Wasyliewicza Mosina, byłego dyrektora szkoły czy Michaiła Iwanowicza Morozowa, byłego buchaltera rejonowego związku spożywczego. W ten sposób B. W. Kamińskiemu udało się utworzyć w pełni rosyjski organizm administracyjny, bez udziału „białych” emigrantów rosyjskich, który faktycznie reprezentował miejscową ludność6.

System władz administracyjnych Łokockiego Okręgu Autonomicznego powielał wzorce stworzone przez Niemców na pozostałej części okupowanych terenów ZSRR, z tą różnicą, że pełnia władzy znajdowała się w rękach miejscowych organów samorządowych. Okręg dzielił się na 8 rejonów na czele z zarządami rejonowymi kierowanymi przez burmistrzów. Stolicą Okręgu była miejscowość Łokoć, która otrzymała prawa miejskie. Łokocki zarząd rejonowy składał się z oddziału samorządowego, kancelarii burmistrza, oddziału policji, oddziału agitacji i propagandy, oddziału administracyjnego, oddziału pracy, oddziału wojskowego, oddziału oświatowego, oddziału zdrowia, oddziału spraw socjalnych, oddziału prawnego, oddziału kontroli państwowej, oddziału rolniczego, oddziału handlowego, oddziału przemysłowego, oddziału finansowego i oddziału drogowo-transportowego. Podobna struktura dotyczyła pozostałych zarządów rejonowych. Każdy rejon dzielił się na 5-6 wołości (odpowiednik polskiej gminy), kierowanych przez zarządy gminne. Na czele wsi stali starostowie, który byli wybierani w powszechnych wyborach wszystkich mieszkańców danej wsi. Element ten zdecydowanie różnił system administracyjny Łokockiego Okręgu Autonomicznego od systemu obowiązującego poza jego granicami, gdzie starostowie byli po prostu mianowani przez Niemców. Okresowo odbywały się także zjazdy, na których starostowie rozpatrywali problemy zgłaszane przez miejscową ludność. Przydawało to administracji Okręgu charakteru republikańskiego. Choć cały aparat został utworzony praktycznie od zera, to kadra urzędnicza pochodziła w większości z okresu sowieckiego, dlatego wykazywała wszystkie ówczesne negatywy, takie jak zbytni formalizm czy przewlekłość prowadzenia spraw, aż po korupcję i alkoholizm.

Ważną rolę odgrywał ponadto system prawny, od sądów pokoju przy zarządach gminnych, poprzez sądy rejonowe, obsadzane przez burmistrzów, po sąd okręgowy, stanowiący instancję kasacyjną. Procesy odbywały się w sposób otwarty. Przestępstwami o charakterze politycznym, noszącym piętno zdrady państwa, zajmowało się kolegium wojskowe Okręgu. Po przeprowadzeniu śledztwa jego członkowie przekazywali daną sprawę polowemu sądowi wojskowemu. Trafiali przed niego schwytani partyzanci, przedstawiciele miejscowej ludności wspierający partyzantkę oraz dezerterzy z oddziałów wojskowych podległych władzom Okręgu. Partyzanci otrzymywali zazwyczaj karę śmierci, cywile – od 3 do 10 lat więzienia, zaś dezerterzy – 3 lata z konfiskatą własności. Ciekawostką jest fakt, że 20 kwietnia 1943 r., czyli w dzień urodzin Hitlera, B. W. Kamiński ogłosił amnestię dla części więźniów. Inaczej ten system oceniali Sowieci, którzy – po zajęciu terytorium Łokockiego Okręgu Autonomicznego – starali się kłamliwie udowadniać, że, po pierwsze, o wszelkich karach decydowali Niemcy, zaś po drugie, zdecydowana większość kar to była kara śmierci. Do ofiar podwładnych B. W. Kamińskiego byli nawet zaliczani ci, którzy zginęli podczas walk frontowych bądź nalotów lotnictwa sowieckiego. Ten sam status uzyskali także wszyscy zabici w atakach partyzanckich7.

Ideologia i propaganda

Założyciele Łokockiego Okręgu Autonomicznego postanowili stworzyć system ideologiczny, który na poziomie wyższych wartości spajałby wszystkich podległych im mieszkańców. Dlatego oficjalną ideologią stał się nacjonalizm rosyjski, reprezentowany przez Ludową Partię Socjalistyczną Rosji (NSPR) „Wiking„ („Witaź„), która została powołana jeszcze pod koniec listopada 1941 r. W części kwestii wzorowała się ona na programie hitlerowskiej NSDAP. Jednym z ważnych elementów programowych NSPR był antysemityzm, znajdujący w miejscowych warunkach swoje odbicie w haśle żydokomuny. Zarówno K. P. Woskobojnik, jak i B. W. Kamiński dowodzili, że Żydzi ”przekształcili socjalizm w marksizm, komunizm i bolszewizm, a narodowy imperializm – w imperializm kapitalistyczny”8. Pozostałymi punktami programu było: całkowite zniszczenie w Rosji ustroju komunistycznego i kołchozowego; bezpłatny zwrot chłopom w wieczne użytkowanie odebranej im ziemi z prawem wymiany, ale bez prawa sprzedaży; wprowadzenie prawa własności prywatnej z prawem swobodnego zajmowania się rzemiosłem i przemysłem oraz budowy fabryk i zakładów przemysłowych; objęcie własnością państwową lasów, kolei, zasobów ziemskich i wszystkich najważniejszych fabryk i zakładów przemysłowych; wprowadzenie we wszystkich gałęziach produkcji 2-miesięcznego urlopu w ciągu każdego roku w celu wykonywania prac polowych; nadanie chłopom prawa bezpłatnego użytkowania zasobów leśnych dla budowy domów oraz ogłoszenie amnestii dla wszystkich komsomolców, szeregowych członków partii komunistycznej i tych komunistów, którzy z bronią w ręku uczestniczyli w likwidacji reżimu stalinowskiego. Ciekawostką jest fakt, że amnestia objęła również ludzi obdarzonych tytułem Bohater Związku Sowieckiego. Twórcy Łokockiego Okręgu Autonomicznego liczyli na wprowadzenie swoich haseł na terytorium całego państwa po wygranej wojnie przez III Rzeszę9. Doszło nawet do tego, że 20 listopada 1942 r. B. W. Kamiński podczas wizyty u dowódcy 2. Armii Pancernej przedstawił Niemcom memorandum dotyczące utworzenia rosyjskich władz autonomicznych obejmujących wszystkie okupowane tereny ZSRR, sformowania sojuszniczej armii rosyjskiej i zagwarantowania istnienia Rosji w granicach z 1938 r., ale wszystkie postulaty zostały odrzucone10.

Wasilij Konstantynowicz Blücher

Jedną z pierwszych decyzji władz Okręgu było założenie organu prasowego w postaci gazety „Gołos Naroda„ („Głos Ludu„), drukowanej w Łokociu na maszynie drukarskiej, która, choć rozebrana, ocalała przed ewakuacją. Uruchomił ją pracownik miejscowego zakładu poligraficznego Aleksandr Josifowicz Bojarow. Pierwszym jego zadaniem było wydrukowanie odezwy do ludności o początku nowego życia, której jednym z celów było rozprawienie się anonimowego autora z mitem „geniuszu„ Stalina. Dlatego został on nazwany „genialnym idiotą”, „kaukaskim osłem” czy „kretynem”. Odezwa wymieniała listę przestępstw stalinowskich, stawiając na pierwszym miejscu zniszczenie ”leninowskiego politbiura”, a także wymordowanie ”genialnych” dowódców wojskowych, jak Wasilij Konstantynowicz Blücher11, Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski12 czy Jona Emanuiłowicz Jakir13 oraz „najbardziej zasłużonych członków partii”, jak Nikołaj Iwanowicz Bucharin14, Aleksiej Iwanowicz Rykow15 czy Jurij Leonidowicz Piatakow16. W gazecie były zamieszczane wszystkie akty prawne, rozkazy, oświadczenia i deklaracje władz okręgowych17. W okresie rządów B. W. Kamińskiego „Gołos Naroda„ stał się wręcz wyrazicielem jego kultu wodzowskiego, aczkolwiek pojawiały się także artykuły piętnujące wybrane negatywy rzeczywistości łokockiej. Dotyczyły one jednak tego typu „poważnych„ nieprawidłowości, jak np. złej obsługi w centralnej stołówce w Łokociu. Ważną rolę odgrywały ponadto felietony zachwalające w duchu propagandowym sytuację wewnętrzną III Rzeszy i opisujące ”zwycięskie” walki frontowe z Armią Czerwoną18. W szczytowym okresie popularności nakład gazety doszedł do 8 tysięcy egzemplarzy (niektóre źródła podają nawet liczbę 14,5 tysiąca egzemplarzy). Miejscową prasę uzupełniały dodatkowo gazety „Biuletyn. Organ łokockiego samorządu okręgowego„ (mający bardziej formalny charakter), ukazujący się 2 razy w miesiącu i „Bojewoj puć„, przeznaczona dla żołnierzy RONA. Gazety wychodziły także w innych miejscowościach na terenie Okręgu (np. „Siewskij listok„ w Siewsku czy „Dmitrowskaja gazieta” w Dmitrowsku). Na ogół ich rubryki kopiowały układ artykułów ”Gołosu Naroda”, aczkolwiek głównym tematem publikowanych w nich tekstów była walka z partyzantką i problemy ekonomiczne. Obrona przed partyzantami opisywana była jako ”walka z bandytyzmem”. Ponadto starano się podważyć hasła Sowietów w zakresie odwoływania się przez nich do tradycji walk partyzanckich z 1812 r.

Dzięki pracy oddziału agitacji i propagandy władz okręgowych, którym kierował S. W. Mosin, powstała sieć domów ludowych, teatrów i kinoteatrów czy wiejskich klubów i izb czytelniczych. Oprócz publicznego czytania gazet odbywały się w nich spotkania propagandowe z wykładami i odczytami dla miejscowej ludności. Duże znaczenie miały różnego rodzaju uroczystości, jak pierwsza rocznica wyzwolenia od bolszewizmu, obchodzona wyjątkowo uroczyście 5 listopada 1942 r. w Łokociu. W stolicy Łokockiego Okręgu Autonomicznego utworzono ponadto miejski artystyczny teatr dramatyczny im. K. P. Woskobojnika, liczący ponad 20 aktorów. Ogółem wystawiano do 60 spektakli miesięcznie. Wśród tradycyjnych sztuk rosyjskich pojawiały się także sztuki miejscowych pisarzy, w dużym stopniu poświęcone walce z partyzantami. Kilka mniejszych teatrów powstało w innych miejscowościach. Duże poparcie społeczne, jakim cieszyły się władze okręgowe u miejscowej ludności, spowodowało kontrakcję ze strony sowieckiej. W licznych wsiach i miejscowościach Okręgu partyzanci i ich sympatycy kolportowali ulotki, gazetki partyjne i inne materiały propagandowe. Zwolenników B. W. Kamińskiego nazywano w nich „najemnymi psami„, „przestępcami„, „trockistami” czy ”zdrajcami”. Apelowano do patriotyzmu ludności, ale starając się jak najmniej odwoływać do idei komunistycznych. W tego typu materiałach nie występowało także prawie w ogóle nazwisko Stalina. Sowiecka propaganda nie podejmowała jednak polemiki z hasłami głoszonymi przez władze Okręgu, a szczególnie z głównymi punktami programowymi Ludowej Partii Socjalistycznej Rosji. W rezultacie nie odznaczała się oryginalnością. Swoją skuteczność zaczęła wykazywać dopiero w końcowym okresie istnienia Łokockiego Okręgu Autonomicznego, kiedy Armia Czerwona zbliżała się coraz bardziej do jego granic19.

Generał Rudolf Schmidt – dowódca 2. Armii Pancernej Wehrmachtu / fot. Bundesarchiv, Bild 183-2005-1017-520 / Moosdorf [Mossdorf] / CC-BY-SA 3.0

Szkolnictwo i ochrona zdrowia

Działalność B. W. Kamińskiego i jego podwładnych przejawiała się również w odbudowie systemu szkolnego, ochrony zdrowia i innych instytucji społecznych. Starano się powrócić do przedrewolucyjnych wzorców pedagogicznych. Przede wszystkim uznano, że nauczyciel nie ma pełnić roli aktywisty partyjnego, a być całkowicie niezawisłym w swoich działaniach wobec uczniów. Inspektorzy szkolni oceniali pracę nauczycieli jedynie pod kątem poziomu nauczania i wyników uczniów. Podstawą wychowania dzieci i młodzieży miała być chrześcijańska moralność oraz duchowa spuścizna wielkich rosyjskich poetów i pisarzy. Wobec braku innych podręczników używano jednak książek z okresu sowieckiego. Starostowie otrzymali polecenie władz okręgowych zorganizowania sieci szkół podstawowych i internatów. W rezultacie do jesieni 1942 r. otworzono 345 szkół, w tym 10 średnich, w których uczyło się prawie 44 tysięcy uczniów. Przy niektórych z nich powołano teatralne, muzyczne czy chóralne kółka zainteresowań. Ponadto w Siewsku istniały kursy dla agronomów i pedagogów. W jednym z partyzanckich meldunków po zajęciu Okręgu było podane, że szkoły w niektórych okręgach kontynuowały działalność z tym samym składem nauczycielskim. W skład systemu ochrony zdrowia wchodziło 9 szpitali i 37 punktów ambulatoryjnych. Brakowało jednak lekarzy i sióstr medycznych, a także lekarstw. Z kolei pomoc socjalną organizowały oddziały opieki socjalnej, do zadań których należała m.in. wypłata rent i emerytur, pomoc dzieciom – sierotom i ubogim rodzinom. Dodatkową pomoc otrzymywały rodziny, które straciły kogoś w napadach partyzantów. Zimą 1942/1943 r. wzorem Niemiec władze okręgowe zorganizowały akcję tzw. zimowej pomocy, polegającej na zbiórce obuwia, odzieży, pościeli czy produktów rolno-spożywczych dla potrzebujących.

System ekonomiczny

Jednym z podstawowych zadań władz Łokockiego Okręgu Autonomicznego było odbudowanie systemu ekonomicznego, mocno naruszonego z powodu zniszczeń dokonanych na rozkaz Stalina w momencie pospiesznej ewakuacji urzędników i działaczy partyjnych na wschód. Pomimo szybkiego postępu Wehrmachtu Sowietom udało się wysadzić zakłady spirytusowe w Łokociu i łopandynski kombinat cukrowniczy, czyli 2 największe ośrodki przemysłowe na tym obszarze. Straty poniosło także wiele mniejszych zakładów w innych miejscowościach. Zdarzały się jednak przypadki sabotowania stalinowskich dyrektyw (np. dyrektor jednego z niedużych zakładów spożywczych polecił wybranym robotnikom rozebranie, spakowanie i zakopanie najcenniejszych maszyn). Ponadto czasami miejscowe kierownictwo sabotowało rozkazy o ewakuacji, przeciągając prace do czasu przybycia wojsk niemieckich. W ten sposób łokockie władze miały częściowo ułatwioną sprawę. Jednym z pierwszych poleceń K. P. Woskobojnika była odbudowa zakładu spirytusowego w Łokociu, dodatkowo rozbudowanego. Ponadto uruchomiono 2 ważne fabryczki: garbarnię i zakłady obuwnicze, dzięki czemu przed zimą udało się dostarczyć mieszkańcom osiedla, jak też nowo formowanym oddziałom samoobrony, odzież i obuwie w postaci walonek. W późniejszym okresie uruchomiono m.in. 2 elektrownie i 2 warsztaty mechaniczne, gdzie remontowano pojazdy, samochody pancerne i czołgi, a także broń maszynową RONA. Taki sam proces odbywał się na całym obszarze Okręgu, co spowodowało, że jesienią 1942 r. pracowało tam już 249 wiatraków, w tym 32 o napędzie parowym. Najważniejszym ośrodkiem przemysłowym Okręgu był jednak Siewsk, w którym w tym okresie działały zakłady spożywcze produkujące rocznie 1,5 tys. ton masła i innych produktów, fabryka krochmalu z działem spirytusowym i produkcji melasy, suszarnia z działami krochmalnym, wódczanym, mącznym i produkcji melasy, duże warsztaty mechaniczne przeznaczone do remontów sprzętu rolniczego oraz kopalnia wapnia i cegielnia.

Dużą rolę w rozwoju gospodarczym Okręgu odegrało przywrócenie prywatnej własności i inicjatywy ekonomicznej, co zaowocowało utworzeniem różnego rodzaju warsztatów rzemieślniczych we wszystkich miastach i wsiach Łokockiego Okręgu Autonomicznego. Powstawały także prywatne fabryczki (np. szklarnia W. D. Gonczarenki w Siewsku). Wszyscy rzemieślnicy i właściciele zakładów mieli obowiązek wykupywać co kwartał u miejscowych władz prawo na prowadzenie swojej działalności. Kontrolę nad życiem ekonomicznym Okręgu sprawował osobiście ober-burmistrz B. W. Kamiński, doprowadzając do coraz większej centralizacji przemysłu. Szczególną rolę zajmował u niego rozwój rolnictwa, bardzo ważny ze względu na konieczność realizacji dostaw obowiązkowych dla Niemców. Zgodnie z głoszonymi hasłami władze Okręgu zlikwidowały system kołchozów, powracając do prywatnej własności rolnej. Dodatkowe ilości ziemi otrzymały ofiary kolektywizacji sowieckiej z II poł. lat 30., a także urzędnicy i pracownicy administracji oraz żołnierze i oficerowie RONA. Część budynków kołchozowych przejęły władze Okręgu, urządzając w nich siedziby administracji, szkoły, szpitale, kluby wiejskie bądź np. koszary wojskowe. Ponadto zapoczątkowano tworzenie rolniczych kas oszczędnościowych. Bronisław W. Kamiński nie odszedł całkowicie od systemu spółdzielni rolniczych, kierujących się obecnie interesem swoich członków. W rezultacie takiej polityki rolnej plony zebrane jesienią 1942 r. były o wiele większe, niż w okresie sowieckim20.

Życie religijne

Działania władz Łokockiego Okręgu Autonomicznego przyczyniły się do odnowienia życia duchowego miejscowej ludności. Wielu mieszkańców Łokocia pomagało w pracach remontowych miejskiej cerkwi. Szczególnie uroczystą oprawę miało zainstalowanie krzyża na jej dachu. Z kolei we wrześniu 1942 r. w Siewsku odbyła się kilkutysięczna procesja z ikoną Matki Bożej. Cerkwie, chramy i domy modlitewne były otwierane we wszystkich miejscowościach Okręgu. Duchowieństwo prawosławne odmówiło jednak podporządkowania się metropolicie wileńskiemu i litewskiemu Siergiejowi (Woskriesienskiemu), głosząc wierność Cerkwi Katakumbowej, która w sposób tajny silnie działała na tych terenach w okresie sowieckim. W miasteczku Nowozybkow uaktywniła się ponadto duża wspólnota tzw. staroobrzędowców. Działalność misyjną prowadzili także baptyści i ewangelicy. Władze Okręgu poza ogólnym nadzorem starały się nie ingerować w działalność cerkiewną. Propaganda sowiecka z kolei prowadziła kampanię mającą odwodzić szczególnie młodzież i młodych ludzi od życia religijnego, ale była ona z góry skazana na klęskę w tej dziedzinie21.

Rosyjska Narodowa Armia Ludowa

Istnienie Łokockiego Okręgu Autonomicznego było faktycznie uzależnione od prowadzenia aktywnej walki z partyzantką, dlatego formowanie własnej siły zbrojnej stało się głównym celem B. W. Kamińskiego. Zimą 1942 r. liczebność oddziałów samoobrony, zwących się milicją ludową, osiągnęła ponad 1,6 tys. ludzi zgrupowanych w 4 bataliony. Po utworzeniu władz okręgowych w lipcu 1942 r. powołano w ich składzie referat wojskowy z sekcją mobilizacyjną, który miał za zadanie przede wszystkim prowadzenie szkoleń członków milicji ludowej. Jesienią 1942 r. B. W. Kamiński ogłosił powszechną mobilizację mężczyzn urodzonych w latach 1922-1925, dzięki czemu stało się możliwe sformowanie Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej (RONA). Funkcje dowódcze objęli w niej byli oficerowie Armii Czerwonej, zwolnieni z niemieckiej niewoli. RONA osiągnęła liczebność ok. 20 tys. żołnierzy podzielonych na 5 pułków strzeleckich w sile 14 batalionów i mniejszych pododdziałów. Pomimo faktu, że wyszkolenie i dyscyplina wojskowa, a także wyposażenie oddziałów pozostawiały wiele do życzenia, RONA z reguły odnosiła sukcesy w ciągłych walkach z sowiecką partyzantką. Według niemieckich danych w I poł. 1943 r. zlikwidowała 1584, a wzięła do niewoli 1568 partyzantów. Zniszczyła 207 leśnych obozowisk. W maju 1943 r. zostały wprowadzone mundury według wzoru dla Osttruppen oraz odznaka naramienna, którą tworzyła tarcza w kolorze munduru z naszytą na niej białą tarczką obramowaną na czerwono z czarnym lub żółtym krzyżem św. Jerzego, a nad nią żółte litery POHA. Istniały też inne warianty odznaki – tarcza i krzyż naszyte bezpośrednio na podkładkę bez odcięcia i bez liter. Dodawano do niego skrzyżowane miecze, przez co owy krzyż upodabniał się do krzyża orderu św. Włodzimierza. Ta praktyka została jednak przez Niemców zakazana22. Pomimo różnych incydentów stosunki z okupantami kształtowały się na zasadach autonomicznych, do tego wręcz stopnia, że kiedy latem 1942 r. doszło do grabieży w jednym z młynów w Łokociu, zakończonej zabójstwem przez 2 niemieckich wojskowych osoby tam pracującej, B. W. Kamiński zdołał wymusić na Niemcach osądzenie ich na karę śmierci, a następnie wykonanie jej publicznie na głównym placu miasteczka23.

W lutym 1943 r. Armia Czerwona przerwała front na odcinku Orzeł – Kursk, co doprowadziło do tego, że ofensywa sowiecka wkrótce dotarła do wschodnich granic Łokockiego Okręgu Autonomicznego. W tej sytuacji siewskie zgrupowanie RONA w składzie 4. i 5. Pułków zmuszone zostało do przeciwstawienia się czerwonoarmistom wraz z wojskami niemieckimi i węgierskimi. Przeznaczone do zwalczania partyzantki oddziały RONA poniosły wielkie straty (część żołnierzy zdezerterowała na sowiecką stronę), aczkolwiek udało im się pomimo tego doprowadzić do pewnych strat po stronie Armii Czerwonej. Wiadomo, że na jednym z odcinków frontu podkomendni B. W. Kamińskiego zniszczyli kilka sowieckich czołgów, zdobywając 4 moździerze, kilkanaście karabinów maszynowych i ok. 70 karabinów ręcznych. Najbardziej zawzięte walki miały miejsce na początku marca 1943 r. w rejonie Siewska. Obronę miasta prowadziły 10. i 14. Bataliony 4. Pułku RONA wraz z baterią artylerii i dwoma osłabionymi batalionami węgierskiej 108. Dywizji Lekkiej oraz resztkami niemieckiego 459. Pułku Piechoty 251. Dywizji Piechoty. Tak więc główny ciężar walk obronnych spadł na barki „ronowców„. Wobec przygniatającej przewagi Armii Czerwonej miasto padło po 8 godzinach wyjątkowo krwawej i ciężkiej walki niemalże o każdy dom. Ci żołnierze RONA, którzy ocaleli w ruinach, a także ranni przebywający w szpitalu polowym, zostali wymordowani. W poł. kwietnia 1943 r. B. W. Kamiński wydał specjalny rozkaz ”o zapisaniu w dziejach pamięci bohaterów walk o Siewsk w marcu 1943 r.”24.

Upadek Łokockiego Okręgu Autonomicznego

Do sierpnia 1943 r. trwało opanowywanie przez Sowietów całego terytorium Łokockiego Okręgu Autonomicznego. W tym czasie B. W. Kamińskiemu przy pomocy Niemców udało się zorganizować ewakuację dużej części żołnierzy RONA i ludności cywilnej wraz z dobytkiem w rejon miasta Lepel na okupowanej Białorusi. Wczesną jesienią 1943 r. rozśrodkowano ich w pięciu rejonach obwodu witebskiego na tyłach Grupy Armii „Środek„. Dowódca RONA próbował tam zorganizować organizm administracyjny na wzór Łokockiego Okręgu Autonomicznego, ale uniemożliwiał mu to bardzo mocny opór miejscowej partyzantki (o wiele silniejszej, niż na poprzednim terytorium), a także parcie na zachód Armii Czerwonej, która w wyniku ofensywy pod krypt. ”Bagration” opanowała Białoruś latem 1944 r.25 Doprowadziła ona do kolejnej ewakuacji „ronowców„ najpierw na Podlasie, a potem w okolice Częstochowy, gdzie pod koniec lipca zostali włączeni w skład Waffen-SS jako Brygada Szturmowa SS „RONA„, a następnie 29. Dywizja Grenadierów SS (1. rosyjska). Po wybuchu Powstania Warszawskiego Niemcy wydzielili do jego spacyfikowania 2-batalionowy pułk szturmowy w sile ok. 1,7 tys. żołnierzy. Od 4 sierpnia „ronowcy” brali udział w krwawych walkach w Warszawie, zapisując się wyjątkową brutalnością i licznymi zbrodniami na powstańcach i ludności cywilnej. Pod koniec sierpnia silnie osłabiony pułk RONA został przeniesiony do Puszczy Kampinoskiej, gdzie w pierwszych dniach września poniósł kolejne straty. W tym czasie B. W. Kamiński, odznaczony przez Niemców Krzyżami Żelaznymi II i I klasy za sukcesy w walkach z partyzantami na Białorusi, a następnie mianowany Waffen-Brigadeführerem der SS i generałem wojsk lądowych SS, wezwany przez Niemców, udał się z kilkoma swoimi podkomendnymi do Łodzi. Po drodze został jednak zabity w niewyjaśnionych okolicznościach. Jego dywizja w listopadzie 1944 r. została przeniesiona na poligon wojskowy w Münsingen w Wirtembergii, gdzie po rozformowaniu weszła w skład nowo utworzonej 1. Dywizji Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji. Część byłych ”ronowców” trafiła potem do 2. Dywizji Sił Zbrojnych KONR26.

Ostatnim akordem historii Łokockiego Okręgu Autonomicznego była działalność antysowieckich oddziałów partyzanckich na obszarze Briańszczyzny, utworzonych przez byłych „ronowców”. Część z nich została na miejscu po wkroczeniu Armii Czerwonej, inni zaś powrócili tam z Białorusi. Najbardziej znanym był oddział G. J. Chomutowa, działacza Związku Narodowo-Pracowniczego (NTS)27, który podczas okupacji niemieckiej kierował organizacją młodzieżową w Łokockim Okręgu Autonomicznym. Pod koniec 1944 r. oddział został rozbity, zaś dowódca schwytany. Według danych zamieszczonych w książce I. G. Jermołowa, antysowiecka partyzantka kontynuowała zorganizowaną walkę do jesieni 1946 r., aczkolwiek ostatni oddział miał zostać zniszczony przez MGB dopiero w 1951 r. we wsi Łagieriewka w rejonie komaryczskim28. W latach powojennych władze Związku Sowieckiego zorganizowały kilka procesów byłych podkomendnych B. W. Kamińskiego. Miały one propagandowy charakter, za każdym razem kończąc się wyrokami śmierci lub długoletnich łagrów. Najważniejszą rolę odegrał proces 8 najważniejszych „ronowców” przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRR w Moskwie w dniach 30-31 grudnia 1946 r. Ostatni proces odbył się natomiast w 1978 r., kiedy karę śmierci przez rozstrzelanie otrzymała Antonina M. Makarowa-Ginzburg29, która miała masowo rozstrzeliwać jeńców partyzanckich z ckm Maxim, uzyskując przydomek „Tońka Pulemiotczyca”30. Obecnie wśród rosyjskich historyków i publicystów trwają silne spory związane z ustosunkowaniem się do fenomenu Łokockiego Okręgu Autonomicznego, którego istnienie podważało hitlerowskie teorie rasowe i politykę eksterminacyjną III Rzeszy na okupowanych terenach ZSRR.

BIBLIOGRAFIA
Publikacje:
1. Iwan W. Grybkow, Chozain brianskich liesow, Moskwa 2008.
2. Igor G. Jermołow, Russkoje gosudarstwo w niemieckom tyłu. Istorija łokotskogo samouprawlienija 1941-1943, Moskwa 2009.
3. Dmitrij A. Żukow, Iwan I. Kowtun, 29-ja grenadierskaja diwizija SS „Kaminskij”, Moskwa 2009.
4. Boris Sokołow, ZSRR pod okupacją. Fakty i mity, Warszawa 2011.
5. Fenomen łokotskoj respubliki. Altiernatiwa sowietskoj własti?, pod red. Dmitrija A. Żukowa i Igora I. Kowtuna, Moskwa 2012.
6. Siergiej I. Wierewkin, Lepelskaja respublika, Moskwa 2014.
Strony internetowe:
1. http://www.hrono.ru/biograf/bio_m/makarova_am.html.
2. http://maxpark.com/community/4375/content/1649592.
3. http://topwar.ru/28207-neodnoznachnye-stranicy-velikoy-otechestvennoy-lokotskaya-respublika-ray-dlya-patriotov-ili-prisposoblencev.html.

^{Korekta: Adrianna Szczepaniak}

1. Konstantin Pawłowicz Woskobojnik (1895-1942) – uczestnik I Wojny Światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej w szeregach armii bolszewickiej; ochotnik w chłopskim powstaniu antybolszewickim w 1921 r.; po jego klęsce ukrywał się pod zmienionym nazwiskiem; ukończył studia politechniczne; w I połowie lat 30. aresztowany i zesłany na Syberię; nauczyciel w Łokociu od końca lat 30.; burmistrz Łokockiego Okręgu Autonomicznego w latach 1941-1942. [↩]
2. Igor G. Jermołow, Russkoje gosudarstwo w niemieckom tyłu. Istorija łokotskogo samouprawlienija 1941-1943, Moskwa 2009, s. 28-37. [↩]
3. Bronisław Władysławowicz Kamiński (1899-1944) – uczestnik rosyjskiej wojny domowej w szeregach armii bolszewickiej; ukończył studia politechniczne; w II połowie lat 30. aresztowany i uwięziony; burmistrz Łokockiego Okręgu Autonomicznego w latach 1942-1943; dowódca Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej w latach 1942-1944. [↩]
4. Fenomen łokotskoj respubliki. Altiernatiwa sowietskoj własti?, pod red. Dmitrija A. Żukowa i Igora I. Kowtuna, Moskwa 2012, s. 3-5. [↩]
5. Aleksiej Wołodin, Nieodnoznacznyje stranicy Wielikoj Otieciestwiennoj. Łokotskaja respublika: raj dlia patriotow ili prosposoblienciew?, http://topwar.ru/28207-neodnoznachnye-stranicy-velikoy-otechestvennoy-lokotskaya-respublika-ray-dlya-patriotov-ili-prisposoblencev.html [dostęp: 18.07.2015]. [↩]
6. I. G. Jermołow, s. 39-45. [↩]
7. Ibidem, s. 46-56. [↩]
8. Boris Sokołow, ZSRR pod okupacją. Fakty i mity, Warszawa 2011, s. 143-144. [↩]
9. I. G. Jermołow, s. 67-69. [↩]
10. Ibidem, s. 73. [↩]
11. Wasilij Konstantynowicz Blücher (1889-1938) – marszałek Związku Sowieckiego; uczestnik I Wojny Światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej w szeregach Armii Czerwonej; Dowódca Specjalnej Armii Dalekowschodniej; zakatowany podczas przesłuchań w okresie czystek stalinowskich. [↩]
12. Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski (1893-1937) – marszałek Związku Sowieckiego; uczestnik I Wojny Światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej w szeregach Armii Czerwonej; wiceprzewodniczący Rewolucyjnej Rady Wojennej; zastępca ministra obrony ZSRR; skazany na karę śmierci w okresie czystek stalinowskich. [↩]
13. Jona Emanuiłowicz Jakir (1896-1937) – komandarm I rangi; uczestnik rosyjskiej wojny domowej w szeregach Armii Czerwonej; dowódca Ukraińskiego, a następnie Kijowskiego Okręgu Wojskowego; członek KC WKP(b); skazany na karę śmierci w okresie czystek stalinowskich. [↩]
14. Nikołaj Iwanowicz Bucharin (1888-1938) – działacz rewolucyjny; redaktor naczelny gazety „Prawda„ i ”Izwiestia”; przewodniczący Prezydium Komitetu Wykonawczego Kominternu; członek Biura Politycznego KC WKP(b); członek Prezydium Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej; skazany na karę śmierci w okresie czystek stalinowskich. [↩]
15. Aleksiej Iwanowicz Rykow (1881-1938) – działacz rewolucyjny; członek Biura Politycznego KC RKP(b); ludowy komisarz spraw wewnętrznych; przewodniczący Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej; wiceprzewodniczący, a następnie przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych; ludowy komisarz łączności; skazany na karę śmierci w okresie czystek stalinowskich. [↩]
16. Jurij Leonidowicz Piatakow (1890-1937) – działacz rewolucyjny; przewodniczący Tymczasowego Robotniczo-Chłopskiego Rządu Ukrainy w latach 1918-1919; szef kompleksu przemysłowego Donbasu; wiceprzewod-niczący Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej; szef Gosbanku; I zastępca ludowego komisarza przemysłu ciężkiego; skazany na karę śmierci w okresie czystek stalinowskich. [↩]
17. I. G. Jermołow, s. 64-66. [↩]
18. B. Sokołow, s. 151-154. [↩]
19. I. G. Jermołow, s. 76-89. [↩]
20. Ibidem, s. 107-118. [↩]
21. Iwan W. Grybkow, Chozain brianskich liesow, Moskwa 2008, s. 32. [↩]
22. Dmitrij A. Żukow, Iwan I. Kowtun, 29-ja grenadierskaja diwizija SS „Kaminskij”, Moskwa 2009, s. 80-117. [↩]
23. I. G. Jermołow, s. 153. [↩]
24. Łokotskaja respublika – russkij fienomen, http://maxpark.com/community/4375/content/1649592 [dostęp: 9.10.2015]. [↩]
25. Siergiej I. Wierewkin, Lepelskaja respublika, Moskwa 2014, s. 7-8. [↩]
26. D. A. Żukow, I. I. Kowtun, s. 157-203. [↩]
27. Związek Narodowo-Pracowniczy – emigracyjna rosyjska organizacja antysowiecka, powstała w 1930 r. W okresie II Wojny Światowej jej działacze przedostawali się na okupowane tereny ZSRR, próbując stać się „trzecią siłą” pomiędzy Niemcami i Sowietami. [↩]
28. I. G. Jermołow, s. 223-224. [↩]
29. Biografia Antoniny Makarownej Makarowej na stronie: http://www.hrono.ru/biograf/bio_m/makarova_am.html [dostęp: 9.10.2015]. [↩]
30. D. A. Żukow, I. I. Kowtun, s. 203-207. [↩]