„Zaraz po wojnie”. Wystawa o wstrząsającym obrazie powojennej Polski

Chaos, nędza, masowe repatriacje, powszechny strach przed Armią Czerwoną, ale też powrotem Niemców, szerzący się bandytyzm, szabrownictwo, samosądy, pogromy – to wstrząsający obraz Polski zaraz po wojnie.

Na ten obraz składa się rozbicie dotychczasowych struktur społecznych, destabilizacja państwa, nieufność wobec nowej, komunistycznej władzy, ale też wykorzystywana przez zimnowojenną propagandę niepewność nowych granic.

Wystawa jest próbą odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób złożoność nastrojów społecznych i napięcia polityczne w powojennej Polsce znalazły swoje odzwierciedlenie w sztukach plastycznych, fotografii, filmie, a także architekturze i wzornictwie. Czy kluczowy dla najnowszej historii Polski okres 1944–1948 jest równie ważny w obszarze sztuki? Jak w pierwszych latach nowej, dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno-politycznej i atmosferze, z jednej strony, „euforii odbudowy„ i nadziei, z drugiej – opisanej przez Marcina Zarembę „wielkiej trwogi„ odnajdywali się artyści? Jaką funkcję miała pełnić w niej sztuka? Jak negocjowała swoje miejsce i język? W jakiej sytuacji debiutowali młodzi? Czy wojna i rok 1945 stanowią rzeczywiście cezurę, od której wszystko zaczynało się od nowa, czy też owe rewolucyjne czasy stawały się szansą na realizację wcześniejszych postulatów i koncepcji (osiedli robotniczych czy ”taniego i pięknego mebla dla wszystkich”)?

Wystawa prezentująca kilkaset obiektów z różnych dziedzin sztuki oraz bogaty materiał archiwalny koncentruje się na pokazaniu kilku istotnych problemów. Kluczowym zagadnieniem jest powiązanie sztuki i polityki, działalność w obszarze kultury specyficznych dla tego okresu instytucji (Czytelnik, Biuro Odbudowy Stolicy, Biuro Nadzoru Estetyki Produkcji) oraz rola sztuki w propagandzie służącej legitymizacji nowej władzy i nowych granic (np. Wystawa Ziem Odzyskanych). Kolejnym ważnym tematem jest problem odbudowy kraju ze zniszczeń – niemal całkowita zagłada stolicy otworzyła przed urbanistami i architektami możliwości realizacji nierzadko utopijnych wizji. Niezwykle istotny i dyskutowany w tym okresie temat Zagłady i sposobów jej upamiętniania (m.in. pomniki, muzea otwierane na terenach obozów koncentracyjnych) prezentowany jest na wystawie w kontekście powojennego antysemityzmu.

Lejtmotywem wystawy jest temat ruin: od koncepcji ruiny jako architektury, poprzez antropomorficzną wizję okaleczonego miasta czy antycznej ruiny, po wymagający pragmatycznych rozwiązań problem odgruzowywania miast czy charakterystycznego dla tego okresu budownictwa z prefabrykatów z gruzobetonu.

Wiodącą rolę odgrywa fotografia – zarówno artystyczna, reportażowa, jak i dokumentacyjna – jako medium, w którym najlepiej dała o sobie znać specyfika czasu, ale też najsilniej wykorzystywane wówczas narzędzie propagandy. Nasycająca sferę wizualną lat powojennych (poprzez prasę czy albumy fotograficzne) niezwykłą liczbą obrazów okrucieństwa i przemocy, odcisnęła wyraźne piętno na sztuce tego czasu.

Na wystawie prezentujemy prace m.in.: Mieczysława Bermana, Jana Bogusławskiego, Mariana Bogusza, Jana Bułhaka, Marii Chrząszczowej, Zbigniewa Dłubaka, Xawerego Dunikowskiego, Krystyny Gorazdowskiej, Marii Jaremy, Feliksa Szczęsnego Kowarskiego, Tadeusza Kantora, Julii Kotarbińskiej, Aleksandra Krzywobłockiego, Tadeusza Kulisiewicza, Bronisława Kupca, Jana Kurzątkowskiego, Bohdana Lacherta, Alfreda Lenicy, Bronisława Linke, Jadwigi Maziarskiej, Jerzego Nowosielskiego, Fortunaty Obrąpalskiej, Julii Pirotte, Erny Rosenstein, Jerzego Skarżyńskiego, Henryka Stażewskiego, Władysława Strzemińskiego, Leona Marka Suzina, Heleny i Szymona Syrkusów, Feliksa Topolskiego, Henryka Tomaszewskiego, Tadeusza Trepkowskiego, Bolesława Utkina, Stefana Wegnera, Marka Włodarskiego, Władysława Wołkowskiego, Andrzeja Wróblewskiego, Wojciecha i Stanisława Zameczników.

kuratorki: Joanna Kordjak, Agnieszka Szewczyk
współpraca Magdalena Komornicka
projekt ekspozycji: Matosek/Niezgoda
projekt fotomontaży Błażej Pindor

Świat od nowa. Sztuka w Polsce lat czterdziestych i jej konteksty. Seria wykładów i seminariów towarzyszących wystawie „Zaraz po wojnie”:szczegółowe informacje