Śmierć Michaiła Kuztuzowa – historia pamięci o rosyjskim bohaterze w Bolesławcu

Michaił Kutuzow był postacią nietuzinkową. Pełnił funkcję m.in. feldmarszałka cara Aleksandra I oraz współtworzył taktykę spalonej ziemi podczas rosyjskiej kampanii Napoleona. Podobiznę tego rosyjskiego dowódcy możemy znaleźć na monetach i medalach. Niewiele jednak osób wie, że swoją ziemską drogę Kutuzow zakończył w Bolesławcu na Dolnym Śląsku. Warto dodać, że w sposób typowy dla żołnierza.

Michaił Kutuzow po kampanii zimowej w Rosji ścigał wojska Napoleona, dowodząc siłami w Polsce i na terenie Prus. Feldmarszałek nie podejrzewał, wjeżdżając w kwietniu 1813 roku do Bolesławca, że spotka go tam śmierć, która uniemożliwi mu zadanie ostatecznego ciosu siłom francuskim. W mieście głównodowodzący wojsk rosyjskich przebywał z carem oraz sztabem głównym armii. 19 kwietnia 1813 roku Kutuzow pomimo kiepskiego samopoczucia podjął decyzję o podróży w towarzystwie cara do oddalonego o niespełna 30 kilometrów Lubania, szybko jednak musiał zawrócić, gdyż jego stan zdrowia zaczął się pogarszać. Kiedy powrócił do Bolesławca lekarz pułkowy wydał wyrok, stwierdzając że przyczyną złego samopoczucia jest tyfus. W tamtych czasach taka diagnoza oznaczała śmierć.

Kutuzow podróżował z armią. Trudy przemarszów, słabe warunki sanitarne oraz ciągły kontakt z zabitymi i rannymi spowodowały, że zapadł na jedną z typowych żołnierskich chorób. Przed zachorowaniem jednak dowódca prezentował charakterystyczny dla żołnierza stosunek do życia: lubił przepych, kobiety, alkohol i nie można powiedzieć, że był ascetą. W bardzo ostrych słowach skwitował go francuski emigrant w służbie cara, hrabia Langeron:

„Trudno chyba bardziej być rozumnym od księcia Kutuzowa i posiadać jednocześnie mniej charakteru, umieć łączyć chytrość ze zręcznością, tak małe zdolności z brakiem poczucia moralnego. Przy tym niezwykła pamięć, duże wykształcenie, uprzejmość i elokwencja, nieco sztucznej dobroduszności, oto dodatnie cechy Kutuzowa. Natomiast wyłaziły z niego niepohamowana gwałtowność i chamstwo, gdy unosił się gniewem lub gdy mógł kogo potraktować z góry, za to umiał się mistrzowsko płaszczyć przed wybrańcami łaski carskiej; należy do tego jeszcze dodać skrajny egoizm i rozwiązłość oraz bezceremonialność w zdobywaniu pieniędzy, a będziemy mieli pełny obraz tego bitego lenia, któremu było zawsze wszystko jedno”1 .

O pogłębiającej się chorobie Kutuzowa pisała 22 kwietnia 1813 roku Gazeta Warszawska, donosząc iż „Xsiąże Kutuzow bardzo choruje w Bunzlau na nerwową gorączkę. Rany jego odnowiły się”2 . Poza tuszowaniem prawdziwych powodów choroby rozpoczęto proces odsuwania feldmarszałka od dowodzenia. W tym samym dniu do Bolesławca zawitał Fryderyk Wilhelm III, który parę dni wcześniej odznaczył Rosjanina Orderem Orła Czarnego. Przed wyjazdem monarcha oddelegował do chorego swojego radcę dworu, który miał być odpowiedzialny za przykutego do łóżka feldmarszałka. Choroba postępowała bardzo szybko w swoim finalnym stadium, wkrótce prawa ręka chorego została sparaliżowana. Na niewiele zdała się pomoc lekarzy3 .

Przed śmiercią nadal kontynuowano teatr pozorów, aby nie niepokoić żołnierzy. Adiutant Kutuzowa Skobieliew zapisał:

„Dwa dni przed śmiercią Kutuzow stracił już świadomość. Ciężki stan głównodowodzącego starano się ukryć przed wojskiem, aby nie zasiać defetyzmu w szeregach. Dom przez cały czas pobytu Kutuzowa był pilnowany i chroniony przez kozaków Płatowa. Ograniczono dostęp do chorego„4 .

Pomimo starań lekarzy feldmarszałek zakończył swój ziemski żywot 28 kwietnia 1813 roku o godzinie 21.35. Zaraz też przystąpiono do balsamowania ciała głównodowodzącego. Ze zwłok wyjęto wnętrzności i natarto je olejkami eterycznymi, zaś z Legnicy przybył fachowiec, który zajął się odpowiednim wymodelowaniem twarzy zmarłego. Ciało wystawiono na widok publiczny o czym informowała Gazeta Warszawska.

9 maja 1813 roku ciało w cynowej trumnie, którą umieszczono w srebrnej kapsule, wysłano do Petersburga. Trzewia generała pozostały w Bolesławcu, pochowano je pod obeliskiem przy drodze prowadzącej do Zgorzelca. Po śmierci Skobieliew napisał:

„Nawet po jego śmierci wysyłano do wojska rozkazy w jego imieniu. Ukazywały się informacje, że Kutuzow, będąc w głównej kwaterze w Dreźnie, miał przekazać dziennik wydarzeń wojennych z 11–24 kwietnia„5 .

Mieszkańcy Bolesławca podjęli decyzję o upamiętnieniu zmarłego. Na drodze do Lubania, w miejscu, w którym Kutuzow poczuł się źle, postawiono mu monument. Wyryto na nim napisy w językach rosyjskim i niemieckim, głoszące że Książę Kutuzow Smoleński zasnął snem wiecznym 28 IV 1813. Pomnik stylistyką nawiązuje do antyku: złamana kolumna ozdobiona jest liśćmi dębu. Po II wojnie światowej obok miejsca domniemanego spoczynku serca generała (spoczęły tam tylko trzewia), złożono czerwonoarmistów z 7 Korpusu Pancernego Gwardii oraz 31 Dywizji Strzeleckiej poległych w walkach o Bolesławiec. Przy wejściu do nekropolii stoją dwie rzeźby – fizyliera z czasów napoleońskich i żołnierza Armii Czerwonej. Na samym cmentarzu wojennym, poza prostymi nagrobkami, znajdują się trzy większe obiekty. Pierwszy to pomnik wdzięczności Armii Czerwonej, największy monument tego cmentarza, który stoi zarośnięty w niezagospodarowanej części założenia. Kolejny obiekt jest poświęcony generałowi majorowi Maksimowowi6 . Ostatni z kolei, młodszemu lejtnantowi Zajcewowi, który miał własnym ciałem zasłonić otwór strzelecki niemieckiego bunkra7 .

Podczas wyprowadzenia sił rosyjskich z trenów Polski w 1993 roku, doszło do bezprecedensowej sytuacji, kiedy to żołnierze dopuścili się dewastacji miejsca spoczynku Kutuzowa. Poszukiwano podobno pochowanego tam serca. Niemniej w roku 1933 podczas otwarcia sarkofagu w Petersburgu okazało się, iż skrzynka z sercem feldmarszałka spoczywa przy jego głowie.

Na tym nie kończy się czczenie pamięci tego bohatera. Nieopodal miejsca śmierci Kutuzowa8 w roku 1819, za pieniądze Fryderyka Wilhelma III, ustawiono obelisk symbolizujący przyjaźń prusko-rosyjską. Do prac sprowadzono wybitnych artystów – Karla Schinkela9 i Gotfryda Schadowa10 . Obelisk wykonano w odlewni w Berlinie, z rudy pochodzącej ze Śląska11 . W okresie dwudziestolecia międzywojennego pomnik przeniesiono na obecne miejsce. W lutym 1945 roku przed pomnikiem feldmarszałka odbyła się parada zwycięskiej Armii Czerwonej. Kolejna parada odbyła się pod koniec wojny z rozkazu kawalera orderu Kutuzowa Iwana Koniewa. Wzięły w niej udział delegacje z 28 krajów, w sumie ponad tysiąc żołnierzy.

Ostatni akord związany z historią upamiętnienia Kutuzowa w Bolesławcu to rok 1947. Próbowano wtedy zdewastować monument, który pomimo niemieckich napisów interpretowano jako pomnik przyjaźni polsko-radzieckiej. Nie znaleziono jednak winnych, w tej sprawie interweniował marszałek Rokossowski, żądając naprawy szkód. Za zniszczenia rzecz jasna zapłaciło miasto.

Poniżej fragment filmu propagandowego o Aleksandrze Pokryszkinie12 , w którym możemy przyjrzeć się Bolesławcowi z lotu ptaka oraz uroczystości złożenia wieńca pod pomnikiem Kutuzowa w 1945 roku.

Bibliografia:

1. http://www.polskatimes.pl/artykul/35475,jak-rosyjski-general-michail-kutuzow-umarl-w-boleslawcu-1,id,t.html
2. http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/aresults?action=SearchAction&QI=444D82DC1D55104D659DBD52F0580D75-1
3. http://boleslawiec.fotopolska.eu/121756,foto.html?o=b32248
4. http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/36634,jak-rosyjski-general-michail-kutuzow-umarl-w-boleslawcu-2,2,id,t,sa.html
5. http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/26475,boleslawiec-cmentarz-i-mauzoleum-zolnierzy-radzieckich.html
6. http://pawelskiersinis.pl/nagla-smierc-kutuzowa/
7. Encyklopedia Wojskowa, t. 1, PWN, Warszawa 2007.
8. M. Olczak, Kampania 1813, Warszawa 2004.

1. http://weaponsandwarfare.com/2015/10/15/louis-alexander-andrault-langeron ; http://www.napoleon-series.org/research/russians/c_langeron.html, [dostęp: 17.11.2015]. [↩]
2. http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=62501&from=publication, Gazeta Warszawska nr 38 + dod., 22 kwietnia 1813 r., [dostęp: 17.11.2015]. [↩]
3. Do umierającego sprowadzono aż czterech lekarzy- Wiebla, von Willy’ego, Małachowa oraz Jana Gottloba Wislizenusa. [↩]
4. http://www.polskatimes.pl/artykul/35475,jak-rosyjski-general-michail-kutuzow-umarl-w-boleslawcu-1,2,id,t,sa.html [dostęp: 17.11.2015]. [↩]
5. Tamże. [↩]
6. Nie udało się odnaleźć szczegółowych informacji na temat tego oficera. [↩]
7. http://boleslawiec.fotopolska.eu/121756,foto.html?o=b32248, [dostęp: 17.11.2015]. [↩]
8. Mieści się tam dziś muzeum historii miasta. [↩]
9. Pozostawił bardzo wiele monumentalnych pomników na Dolnym Śląsku i Łużycach. Jeden z architektów Parku Mużakowskiego na włościach księcia Hermana von Pücklera. Dziś park znajduje się na światowej liście UNESCO. [↩]
10. Autor kwadrygi na Bramie Brandenburskiej. W Bolesławcu wykonał rzeźby lwów przy obelisku. [↩]
11. http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/36634,jak-rosyjski-general-michail-kutuzow-umarl-w-boleslawcu-2,2,id,t,sa.html, [dostęp: 17.11.2015]. [↩]
12. Jeden z asów lotnictwa rosyjskiego. Po wojnie zastępca dowódcy Wojsk Obrony Powietrznej Kraju. [↩]