Władze sportowe w Polsce w latach 1944–1956

Analizując organizację władz sportowych w Polsce po II wojnie światowej można rozbić ten okres na dwie części - lata 1944–1948/1949 oraz 1949–1956. Pierwsze kilka lat po wojnie to zasadniczo czas przemian i dostosowywanie odziedziczonego jeszcze po II Rzeczypospolitej systemu do nowej rzeczywistości. Drugi okres, pokrywający się nieprzypadkowo w większości z planem sześcioletnim, doprowadził do totalitaryzacji i sowietyzacji polskiej kultury fizycznej1.

Wymienione wyżej okresy można poddać dalszej periodyzacji i wyodrębnić, za przykładem Andrzeja Nowakowskiego: 1944/1945–styczeń 1946, gdy nastąpiło ostateczne uwolnienie ziem polskich od okupacji i odbudowa podstaw kultury fizycznej w oparciu o aparat wojskowy, styczeń 1946–luty 1948 to czas pomiędzy uchwaleniem tzw. dekretów styczniowych z 16 I 1946 r., a ustawy lutowej z 25 II 1948 r. oraz luty 1948–wrzesień 1949, czyli okres od uchwalenia wspomnianej ustawy i utworzenia cywilnego Głównego Urzędu Kultury Fizycznej do uchwały BP KC PZPR o kulturze fizycznej z 28 września 1949 roku2. Od tego czasu nastąpiła w Polsce względna stabilizacja na tym polu, charakteryzująca się, na wzór sowiecki, pełną centralizacją sportu, trwająca do „odwilży październikowej” 1956 roku3. W międzyczasie, 5 lipca 1952 roku GUKF uchwalił powstanie sekcji społecznych mających przejąć obowiązki związków sportowych4, co spowodowało rozwiązanie. System ten dodatkowo umocnił dekret styczniowy z 1956 roku, który rozszerzył kompetencje GKKF, m.in. sankcjonując istnienie sekcji społecznych5. Okres ten kończą trzy uchwały wydane przez GKKF w październiku i listopadzie 1956 roku oraz w kwietniu 1957 roku6, w których przywrócone zostały niektóre formy samorządności w sporcie, przede wszystkim, powrócono do systemu związków sportowych.

Komunistyczne władze zastały w Polsce szczątki organizacji sportu jeszcze z okresu sanacyjnego. Szybko i przede wszystkim samorzutnie odradzały się kluby i związki sportowe (PZPN wznowił swe działanie już 29 czerwca 1945 roku7 w modelu wypracowanym w okresie istnienia II Rzeczypospolitej8. W związku z brakiem koncepcji, co do organizacji kultury fizycznej w Polsce, praktycznie aż do stycznia 1946 ani PPR, ani PPS nie podjęły żadnych szerszych działań dla przejęcia kontroli nad polskim sportem, pomimo że w obu partiach uważano ten aspekt życia społecznego za ważny ze względów politycznych9. Licząc się z oporem wśród działaczy sportowych, umiejętnie przystosowano wzory przedwojenne do nowej sytuacji politycznej. Dekretem styczniowym z 16 stycznia 1946 r. organizację kultury fizycznej powierzono Państwowemu Urzędowi Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego10, nawiązującego do podobnej instytucji w II Rzeczypospolitej, istniejącej w latach 1927–1939. Działaniem urzędu miała kierować Państwowa Rada Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego przy Ministrze Obrony Narodowej11, co poddawało kulturę fizyczną całkowitej kontroli służbie wojskowej.

Niewątpliwie czas działania PUWFiPW był okresem przejściowym, mającym przygotować sytuację pod sowietyzację kultury fizycznej. Świadczy o tym fasadowa rola Kuchara i Gilewicza, których decyzje musiały uzyskać akceptację pełnomocnika MON ds. PUWFiPW - gen. Eugeniusza Kuszko12, a także skupienie się na wychowaniu fizycznym w szkole i jego wykorzystaniu do celów militarnych. Znikoma ranga kultury fizycznej w organizacji komunistycznego państwa, a co za tym idzie niski priorytet w partii powodowały, że w tym okresie nie nastąpiła jeszcze głęboka centralizacja sportu i rozwijał się on, przynajmniej częściowo, samorządnie, szczególnie na szczeblu lokalnym, czego przejawem była aktywność związków sportowych oraz powstanie Związku Polskich Związków Sportowych.

Po sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 roku i ustabilizowaniu się władzy komunistów w Polsce postanowiono zmienić strukturę organizacyjną kultury fizycznej. Niepotrzebna stała się kuratela wojskowa, która dobrze sprawdziła się w czasie chaosu pierwszych powojennych lat. 25 lutego 1948 r. uchwalono ustawę, która zlikwidowała PUWFiPW oraz PRWFiPW, a w jej miejsce powołała trzy instytucje, mające zajmować się kwestiami kultury fizycznej: Naczelną Radę dla Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej, dla ustalenia ogólnych wytycznych powszechnego przysposobienia młodzieży, rozwoju kultury fizycznej i sportu oraz czuwania nad ich wykonaniem13, powszechną organizację przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży „Służba Polsce” dla bezpośredniego kierownictwa powszechnym przysposobieniem młodzieży14 oraz Główny Urząd Kultury Fizycznej w celu bezpośredniego kierowania sprawami kultury fizycznej i sportu15.

W wyniku powstania wyżej wymienionych instytucji oddzielono sprawy wychowania fizycznego i sportu od przysposobienia wojskowego. Warto zwrócić uwagę na to, że Główny Urząd Kultury Fizycznej był organem pozaresortowym, podlegającym wytycznym Naczelnej Rady, co sprawiało, że w gruncie rzeczy, w myśl słusznej według mnie teorii Bożeny Maksimowskiej, była to instytucja kierowana społecznie, a nie państwowo16. Dyrektor GUKF był mianowany Prezydenta, a do zakresu działania urzędu należało przede wszystkim: organizacja spraw kultury fizycznej i sportu, kontrola planów szkoleniowych i finansów zrzeszeń, oraz czuwanie nad rozdziałem i wykorzystaniem sprzętu sportowego17. Główny Urząd Kultury Fizycznej zajmował się również działalnością propagandową i cenzorską18.

Dyrektorem GUKF został przewodniczący zlikwidowanego PUWFiPW Tadeusz Kuchar, którego jednak już w 1949 r. zastąpił polityk PZPR - Lucjan Motyka19. Wicedyrektorem wybrano płk. Henryka Szemberga20, a do prezydium wszedł także płk Apolinary Minecki, sowiecki oficer NKWD, w dodatku słabo mówiący po polsku21.

Niedługo później, bo już w kwietniu 1948 r. samorozwiązaniu uległ ZPZS, zrzucając część swoich uprawnień na Polski Komitet Olimpijski, tracący w tym momencie resztki jakiejkolwiek niezależności, kierowany przez administrację państwową22. W wyniku powstania Związku Młodzieży Polskiej w lipcu 1948 r. i rozwoju „Służby Polsce”, według Z. Zajączkowskiego, poprzednia ustawa z 25 II 1948 r. (…) wypełniła swoją rolę (…), a utworzenie Głównego Komitetu Kultury Fizycznej (GKKF) wyeliminuje wielotorowość zarządzania kulturą fizyczną w Polsce23.

Nadzór Naczelnej Rady nad GUKF przestał być dla partii wystarczający, co doprowadziło do uchwały BP KC PZPR z 28 września 1949 r., zgodnie z którą GUKF miał ustąpić miejsca Głównemu Komitetowi Kultury Fizycznej, tym razem organowi rządowemu, pozostającemu pod bezpośrednim nadzorem aparatu partyjnego24. Nie zmienił się sposób powoływania dyrektora, który nadal był mianowany przez prezydenta, na wniosek premiera25. Kompetencje GKKF zostały, w stosunku do GUKF, rozszerzone. Podporządkowano tej instytucji placówki naukowo-badawcze oraz szkoły wyższe wychowania fizycznego, sprawy działalności wydawniczej i propagandowej oraz współpracy międzynarodowej26. Szczególnie ostatnia z wymienionych kompetencji uderzyła w posiadające jeszcze względną autonomię związki sportowe, co odbiło się mocno na zawężeniu kontaktów międzynarodowych polskiego sportu do krajów tzw. demokracji ludowej.

Sama sportowa współpraca międzynarodowa została usankcjonowana w 1950 roku przez prezydium GKKF jako wyłączna domena tego organu i: sprawy wszelkich kontaktów międzynarodowych w zakresie kultury fizycznej i sportu mogą być prowadzone i załatwiane wyłącznie przez Główny Komitet Kultury Fizycznej27, a od listopada 1952 każdy zagraniczny wyjazd: wymagał pisemnej zgody Wiceprezesa Rady Ministrów Zenona Nowaka28

Główny Komitet Kultury Fizycznej, jako organ państwowej administracji, stanowił osobny dział w budżecie Prezydium Rady Ministrów29, co jeszcze bardziej uzależniało go od wytycznych partii. Dyrektorem pozostał Lucjan Motyka, który kierował pracami komitetu do 1951 r., gdy zastąpił go Józef Faruga30. Po nieudanych dla Polski Igrzyskach Olimpijskich w Helsinkach w 1952 r. Farugę zmienił Włodzimierz Reczek, przyjaciel i bliski współpracownik Józefa Cyrankiewicza31.

W momencie wcielenia w życie uchwały BP KC PZPR, pod postacią ustawy z dnia 30 grudnia 1949 roku, Główny Komitet Kultury Fizycznej otrzymał podstawy prawne do funkcjonowania w systemie wzorowanym na sowieckim. System zapoczątkowany na przełomie lat 1949 i 1950, został wzmocniony w 1952 r. poprzez wchłonięcie związków sportowych w formie sekcji społecznych przy Komitecie i w takiej formie przetrwał do „odwilży październikowej” w Polsce, kiedy to w wyniku przemian ustrojowych w państwie nastąpiła częściowa demokratyzacja kultury fizycznej, wyrażona najpierw w dekrecie o organizacji spraw kultury fizycznej z 18 stycznia 1956 roku, a następnie w uchwałach GKKF z 26 X i 23 XI 1956 oraz 30 IV 1957 roku32.

Dekret styczniowy z 1956 r. wprowadzał istotne zmiany w kwestii organizacji kultury fizycznej. Odwoływał w całości ustawę z grudnia 1948 r., a także część przepisów z ustawy lutowej z 1946 r.33 Znacznie wzmocniona została rola Przewodniczącego GKKF, który mógł od tej pory wydawać zarządzenia, nie podlegające obowiązkowi publikacji w „Monitorze Polskim”, którymi mógł regulować szereg spraw związanych z kulturą fizyczną34. Zmieniła się także podległość GKKF, który przestał odpowiadać wyłącznie przed premierem na rzecz całej Rady Ministrów35. Praktycznie nie zmieniły się uprawnienia Komitetu, choć dzięki niepełnemu ich ujęciu w ustawie, nie potrzebował odrębnych przepisów dla nadania mu nowych - w razie potrzeby GKKF miał prawo zajmować się sprawami nieokreślonymi w ustawie36. Mała modyfikacja znalazła się w artykule drugim: wytyczanie kierunku działalności wszystkich organizacji sportowych, jej kontrola i nadzór nad działalnością finansową i gospodarczą organizacji sportowych37. Zapis ten ograniczał kontrolę GKKF nad organizacjami sportowymi wyłącznie do aspektu finansowo-gospodarczego, zakres merytoryczny pozostawiając terenowym strukturom komitetów kultury fizycznej, co złagodziło nadzór władz centralnych nad lokalnymi ośrodkami. Ostateczne przywrócenie w Polsce związkowego i klubowego modelu zarządzania kulturą fizyczną nastąpiło dopiero w 1957 roku38.

Tekst artykułu w całości ukaże się w zeszytach „Teka Historyka”

Bibliografia

• Źródła archiwalne
  
  1. Archiwum Akt Nowych w Warszawie
  2. Zespół Głównego Urzędu Kultury Fizycznej w Warszawie,
  3. Zespół Głównego Komitetu Kultury Fizycznej w Warszawie,
  4. Zespół Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej,
• Prasa
  1. Przegląd Sportowy (1945–1956);
  2. Sport (1950–1956),
  3. Sowiecki Sport (1952).
• Dokumenty normatywne
  
  1. Dz. Ustaw RP, 16 I 1946 r., nr 3, poz. 25,
  2. Dz. Ustaw RP, 25 II 1948 r., nr 12, poz. 90,
  3. Dz. Ustaw RP, 30 XII 1949 r., nr 65, poz. 526,
  4. Dz. Ustaw PRL, 18 I 195 6r., nr 2, poz. 12.
• Opracowania
  
  1. Chełmecki J., Działalność Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojennego w latach 1946–1948 [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 2, pod red. Z. Schwarzera i L. Szymańskiego, Wrocław 1996;
  2. Chełmecki J., Wilk S., Wybór źródeł i materiałów do dziejów kultury fizycznej w Polsce w latach 1944–1984, Warszawa 1986;
  3. Gaj J., Hądzelek K., Dzieje kultury fizycznej w Polsce, Poznań 1997;
  4. Godlewski P., Logika i efekt reorganizacji polskiego sportu w latach 1949–1951 [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 6, pod red. L. Nowaka, Gorzów Wlk. 2004, s. 243–269;
  5. Godlewski P., Ludzie władzy w GKKF (przed „odnową” po Październiku 1956 r.) [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 7, pod red. L. Nowaka, Gorzów Wlk. 2006, s. 299–316;
  6. Godlewski P., Z ideologicznych problemów kierowania sportem w Polsce w latach 1944–1948 [w:] Pokolenia spełnionego obowiązku. Studia z dziejów Polski i Polaków w kraju i na obczyźnie w XX wieku, dedykowane Profesorowi Józefowi Garlińskiemu, pod red. J. Farysia, R. Nira i M. Szczerbińskiego, Gorzów Wlk. 2004;
  7. Gołębiewski W., Prasa sportowa w Polsce Ludowej [w:] Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki 1945–1964, pod red. A. Brzezickiego i A. Millera, Warszawa 1964, s. 290–292;
  8. Gowarzewski A. i in., Biało-czerwoni. Dzieje reprezentacji Polski (2) 1947 – 1970, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, t. 14, Katowice 1995;
  9. Gowarzewski A. i in., O tytuł mistrza Polski, 1920–2000, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, t. 25, Katowice 2000;
  10. Gowarzewski A. i in., Polski Związek Piłki Nożnej 1919 – 1994: 75 lat PZPN, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, Katowice 1994;
  11. Górska J., Organizacja kultury fizycznej w Polsce [w:] Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki 1945–1964, pod red. A. Brzezickiego i A. Millera, Warszawa 1964, s. 7–13;
  12. Jaworski Z., Administracja rządowa do spraw kultury fizycznej w Polsce w latach 1927–2002, „Kultura Fizyczna” 2000, nr 3–4, s. 11–14;
  13. Nowakowski A., Dekret styczniowy z 1956 roku o organizacji kultury fizycznej w Polsce [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 5, pod red. B. Woltmanna, Gorzów Wlk. 2002, s. 287–295;
  14. Nowakowski A., Dekrety styczniowe 1946 roku o kulturze fizycznej [w:] Historyk i historia. In honorem Henryk Dominiczak, pod red. J. Walczaka, Częstochowa 1999, s. 115–123;
  15. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną w Polsce w latach 1944-2001, Rzeszów 2005;
  16. Ordyłowski M., Szymański L., Sport w polityce - polityka w sporcie. Stalinizm w Polsce w latach 1949–1956, „Człowiek i Ruch” 2000, nr 2;
  17. Pasko A., Sport wyczynowy w polityce państwa 1944-1989, Kraków 2012;
  18. Pierzchała P., Z Białą Gwiazdą w sercu, Kraków 2006;
  19. Polska na tle procesów rozwojowych Europy w XX wieku, pod red. S. Sierpowskiego, Poznań 2002;
  20. Radoń A., Piłka nożna w Polsce w latach 1921-1966: tabele i zestawienia, Warszawa 1969;
  21. Roszkowski W., Najnowsza historia Polski 1945–1980, t. 2, Warszawa 2003;
  22. Szymański L., Kultura fizyczna i turystyka w polityce Polski Ludowej 1944–1989, Wrocław 2004;
  23. Werblan A., Stalinizm w Polsce, Warszawa 2009;
  24. Zagórska A., Nowakowski A., Ustawa o kulturze fizyczne w Polsce z 1949 roku [w:] Z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce (1918-1989) : zagadnienia dydaktyczne dla studentów pedagogiki z wychowaniem fizycznym oraz historii in honorem Zdzisław Pawluczuk, pod red. B. Maksimowskiej, A. Nowakowskiego, S. Podobińskiego, Częstochowa 1999, s. 73–85;
  25. Zaremba R., Gerard Cieślik – urodzony na boisku, Chorzów 2006.

 

1. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną w Polsce w latach 1944-2001, Rzeszów 2005, s. 14. [↩]
2. Nowakowski A., Dekrety styczniowe 1946 roku o kulturze fizycznej w Polsce [w:] Historyk i  historia. In honorem Henryk Dominiczak, pod red. J. Walczaka, Częstochowa 1999, s. 116. [↩]
3. Godlewski P., Logika i efekt reorganizacji polskiego sportu w latach 1949–1951 [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 6, pod red. L. Nowaka, Gorzów Wlk. 2004, s. 249. [↩]
4. AAN, GKKF, sygn. 54/2, Organizacja w poszczególnych dyscyplinach sportu, k. 10–14. [↩]
5. Nowakowski A., Dekret styczniowy z 1956 roku o organizacji kultury fizycznej w Polsce [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 5, pod red. B. Woltmanna, Gorzów Wlk. 2002, s. 291–293. [↩]
6. Górska J., Organizacja kultury fizycznej w Polsce [w:] Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki 1945–1964, pod red. A. Brzezickiego i A. Millera, Warszawa 1964, s. 11. [↩]
7. Gowarzewski A. i in., Polski Związek Piłki Nożnej 1919 – 1994: 75 lat PZPN, „Encyklopedia Piłkarska FUJI”, Katowice 1994, s. 57. [↩]
8. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną…, s. 29. [↩]
9. Szymański L., Kultura fizyczna i turystyka w polityce Polski Ludowej 1944–1989, Wrocław 2004, s. 13. [↩]
10. Dz. Ustaw RP, 16 I 1946 r., nr 3, poz. 25, art. 1. [↩]
11. Dz. Ustaw RP, 16 I 1946 r., nr 3, poz. 25, art. 2. [↩]
12. Tamże, s. 39. [↩]
13. Dz. Ustaw RP, 25 II 1948 r., nr 12, poz. 90, art. 3, pkt. 1. [↩]
14. Tamże, pkt. 2. [↩]
15. Tamże, pkt. 3. [↩]
16. Maksimowska B., Prawodawstwo…, s. 45. [↩]
17. Dz. Ustaw RP, 25 II 1948 r., nr 12, poz. 90, art. 28. [↩]
18. AAN, GUKF, sygn. 59. [↩]
19. AAN, CK KC PZPR, sygn. 20208, Lucjan Motyka. [↩]
20. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną…, s. 45. [↩]
21. Ordyłowski M., Szymański L., Sport w polityce - polityka w sporcie. Stalinizm w Polsce w latach 1949–1956, „Człowiek i Ruch” 2000, nr 2, s. 14. [↩]
22. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną…, s. 47. [↩]
23. Zagórska A., Nowakowski A., Ustawa o kulturze fizyczne w Polsce z 1949 roku [w:] Z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce (1918-1989): zagadnienia dydaktyczne dla studentów pedagogiki z wychowaniem fizycznym oraz historii in honorem Zdzisław Pawluczuk, pod red. B. Maksimowskiej, A. Nowakowskiego, S. Podobińskiego, Częstochowa 1999, s. 76. [↩]
24. Chełmecki J., Wilk S., Wybór źródeł i materiałów do dziejów kultury fizycznej w Polsce w latach 1944–1984, Warszawa 1986, s. 65–75.). Tym samym całkowicie przyjęto sowiecki model zarządzania kulturą fizyczną ((Jaworski Z., Administracja rządowa do spraw kultury fizycznej w Polsce w latach 1927–2002, „Kultura Fizyczna” 2000, nr 3–4, s. 12. [↩]
25. Dz. Ustaw RP, 30 XII 1949 r., nr 65, poz. 526, art. 4. [↩]
26. Tamże, art. 3. [↩]
27. AAN, GKKF, sygn. 132/4, k. 1. [↩]
28. AAN, GKKF, sygn. 132/15, k. 13. [↩]
29. Tamże, art. 8. [↩]
30. Godlewski P., Ludzie władzy w GKKF (przed „odnową” po Październiku 1956 r.) [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 7, pod red. L. Nowaka, Gorzów Wlk. 2006, s. 300–302. [↩]
31. AAN, CK KC PZPR, sygn. 8139, Włodzimierz Reczek. [↩]
32. Maksimowska B., Prawodawstwo…, s. 48. [↩]
33. Dz. Ustaw PRL, 18 I 1956 r., nr 2, poz. 12., art. 11. [↩]
34. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną…, s. 70. [↩]
35. Dz. Ustaw PRL, 18 I 1956 r., nr 2, poz. 12., art. 1. [↩]
36. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną…, s. 72. [↩]
37. Dz. Ustaw PRL, 18 I 1956 r., nr 2, poz. 12., art. 2. [↩]
38. Nowakowski A., Zarządzanie kulturą fizyczną…, s. 74. [↩]