„Stalin. Biography of a Dictator” - O.V. Khlevniuk - recenzja

Lekturę książki Olega Khlevniuka można przeżyć wielorako. Jedną z form jej odbioru jest przekonanie o przygodzie naukowej. Autor zostawia nas bowiem gdzieś w przestrzeni – między solidnym opracowaniem historycznym a lekkim esejem, w którym roi się od anegdot i barwnych wspomnień świadków. Praca pt.: „Stalin. New Biography of a Dictator„ jest swoistym dwugłosem pisarza, historyka. Pierwszy główny motyw dotyczy samego Stalina, drugi zaś pozwala usłyszeć ludzi, którzy otaczali dyktatora. W ten sposób powstał oryginalny, inny niż do tej pory obraz ”czerwonego cara”.

Oleg Khlevniuk w sześciu rozdziałach ujął historię życia Józefa Stalina. Można śmiało powiedzieć, że są to dzieje bardziej polityczne niż socjologiczno–psychologiczne. Oczywiście pojawiają się analizy relacji młodego Stalina z rodziną – tu szczególnie podkreślono rolę matki i sytuacji w seminarium duchownym. Charakterystyka przyjaźni Stalina z kolegami z seminarium, później także z wieloma politycznie ukierunkowanymi działaczami, obfituje w opisy specyficznych cech Stalina, które powodowały konflikty. Interakcja niedoszłego duchownego z rewolucyjnym „podziemiem„ funkcjonującym w Gruzji pełna była walki, manipulacji oraz uprzedmiotowienia własnych stronników. Mistrzowskie zestawianie faktów i wnioskowanie stosowane przez Khlevniuka pozwalają zrozumieć czytelnikowi, gdzie i kiedy Stalin nauczył się ”rozgrywać” współpracowników jak partię szachów.

Autor zwrócił uwagę na kolejny aspekt historii Stalina i jego drogi jako rewolucjonisty. Rola przypadku i „burzy dziejów” jak nic innego wpłynęły na losy Stalina. Aresztowania, wywózki etc. godząc w przyszłego dyktatora, zbudowały w nim nienawiść do wrogów – zarówno dalekich, jak i tych bliskich. W tych skrajnych, trudnych warunkach przetrwanie i dalszą aktywność polityczno–wywrotową zapewniły mu kontakty z organizacją komunistyczną. Tylko pewni ludzie, do których Stalin miał zaufanie mogli żyć z nim w przyjaźni (jako jedyni mogli z nim współpracować). Środowisko rosyjskich rewolucjonistów przypominało przestępczy półświatek, gdzie walka na rewolwery i noże była rzeczą normalną. Piszę o tym, gdyż właśnie takie niuanse, o których pisał Khlevniuk tworzą jego książkę.

Spoglądając ogólnie na nową biografię Stalina, widzimy, że autor nie opisał tylko „świętej władzy ojca narodu„, lecz także cały system i szczegółową, często działającą ”na opak”, krwawą, materialistyczną dyktaturę Stalinizmu. Khlevniuk pokazał, że od śmierci Lenina w 1924 roku trwała stopniowa i systematyczna stalinizacja systemu sowieckiego – aż do 1953 roku, gdy ów system zmurszał wraz z jego twórcą. Monografia Khlevniuka nie jest tylko portretem wodza – to również doskonale odmalowany obraz systemu à la lustrzane odbicie Józefa Stalina.

Autor odbiegł od standardowego opisu działalności Stalina i rozbudowy jego władzy w państwie sowieckim. W jego pracy dyktator nie funkcjonuje bez sprzymierzeńców, dzięki którym zyskiwał on coraz większe wpływy. Pojawia się wiele ciekawych faktów z życia Kamieniewa, Zinowiewa, Kirowa, Lenina i całej plejady bolszewików. To właśnie na bazie analizy ich relacji ze Stalinem powstała narracja wyjaśniająca późniejszą krwawą „wymianę” starych towarzyszy na nowych, lojalnych technokratów sowieckich, którzy nie grali tak znamienitych ról w rewolucji komunistycznej. Khlevniuk ukazuje nam podejście Stalina do ludzi jako takich – traktował ich jak marionetki służące do realizacji dalekosiężnych celów politycznych. Tu autor pokazuje nam dowód na fanatyzm ideologiczny, doktrynerstwo i machinalne działanie Stalina. Życie i polityka sowiecka, które uosabiał Stalin, zlały się w nim w jedno. On sam uznał się za kontynuatora rewolucji Lenina. Właśnie to mniemanie świadczy o nieskończonym egoizmie dyktatora i o przekonaniu na temat swojej specjalnej roli w dziejach sowieckiego państwa.

Szczególną rangę tej pracy nadaje baza źródłowa. Khlevniuk wykorzystał niedawno udostępnione materiały archiwalne, które rzuciły nowe światło na relacje Stalina z otoczeniem i bliskimi mu ludźmi, późniejszą polityką wewnętrzną w ZSRR i na wiele innych aspektów działalności wodza. Autor doskonale połączył analizę archiwaliów z materiałami innego typu – pamiętnikami, prywatnymi zbiorami listów etc. Opracowanie Olega Khlevniuka jest jedną z najlepszych biografii Józefa Stalina, jakie ukazały się ostatnimi czasy. Książka prezentuje obecnie najnowszy stan badań i każdy zainteresowany historią Związku Radzieckiego powinien ją przeczytać. Niestety praca nie jest jeszcze dostępna na rynku polskim w tłumaczeniu na język polski.

Plus/minus:
Na plus:
+ Nowatorskie ujęcie problemu
+ Lekkie pióro i przystępna narracja

+ Wprowadzenie nowych archiwaliów

Na minus:
- Autor powinien dla większej przejrzystości tekstu wprowadzić więcej podrozdziałów

Tytuł: Stalin. New Biography of a Dictator

Autor: Oleg V. Khlevniuk
Przekład (z rosyjskiego na angielski): Nora Seligman Favorov
Wydanie: 2015
Wydawca: Yale University Press
ISBN: 978-0-300-16388-9
Liczba stron: 392
Oprawa: twarda (opcjonalnie miękka)
Cena: 25.00 $
Ocena recenzenta: 9/10