Konfederacja targowicka. Rzeczpospolita pod rządami zdrajców

Konfederacja została zawiązana 14 maja 1792 roku w niewielkiej miejscowości Targowica, choć tak naprawdę miało to miejsce dużo wcześniej, bo 27 kwietnia pod patronatem carycy Katarzyny II. Powodem jej związania było uchwalenie Konstytucji 3 maja przez Sejm Czteroletni, która to uczyniła z Rzeczpospolitej Polskiej monarchię konstytucyjną. Dokonała zmiany przestarzałego politycznego ustroju, likwidowała odrębność Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego, wprowadzała trójpodział władzy na: ustawodawczą, wykonawczą oraz sądowniczą, jak również potwierdziła ustalone wcześniej prawa mieszczan.

Katarzyna II

Przyczyny i zawiązanie konfederacji

Właściwe rządy w kraju sprawowała magnateria, która posiadała liczne dobra, a także uzależniła od siebie drobną szlachtę. Dążyła do utrzymania istniejących stosunków społecznych oraz decentralizacji władzy państwowej1. Magnateria sprzeciwiała się wszelkim próbom reform, podejmowanych przez nieliczne grupy. Zależało im na jak największej anarchii, co pozwalało im na przejęcie faktycznej władzy w państwie.

Reformy, jakie przeprowadzono w zakresie ustrojowym i społecznym nie wprowadzały głębokich zmian w Rzeczypospolitej. Liczono się ze stanowiskiem szlachty i części magnaterii, które nie chciały zmian. Wprowadzono jedynie te reformy, które miały uporządkować wewnętrzny chaos poprzez zniesienie niektórych instytucji „szlacheckiej wolności„, jak na przykład ”liberum veto” czy wolnej elekcji2. Dlaczego więc mimo kompromisu, jaki dawała konstytucja 3 maja miała tylu przeciwników? Główną przyczyną było to, że reformy ustrojowe wzmacniały władzę królewską, a ograniczały samowolę magnatów.

Przyszli twórcy konfederacji znaleźli protektorkę w osobie Katarzyny II. Caryca przyznawała, że „przemiana rządu w Polsce, jeżeli tylko nabierze stałej siły i działalności, nie może być korzystna dla jej sąsiadów”3. Katarzyna za przyczynę interwencji podała ducha jakobinizmu, jaki miał tkwić w dziele sejmu wielkiego. Początkowo twórcy Targowicy mieli dwie koncepcje na przekształcenie Rzeczypospolitej. Pierwszą z nich to utworzenie republiki federalnej, w której rola króla była ograniczona do minimum. Druga to powrót do dawnej formy rządowej ze wzmocnieniem władzy hetmanów4. Pomysł republiki związkowej był najprawdopodobniej autorstwa Seweryna Rzewuskiego, który już cesarzowi austriackiemu Józefowi II próbował przedstawić plan całkowitego przekształcenia ustrojowego Polski na federację. Rzewuski był zwolennikiem republiki federalnej bez króla. Rzeczpospolita miała składać się z 6 lub 8 prowincji, z których każda posiadałaby odrębne wojsko, trybunały i rząd dla całej prowincji5. Druga koncepcja odpowiadała obu hetmanom Ksaweremu Branickiemu i wspomnianemu już Sewerynowi Rzewuskiemu. Koncepcja ta była bardziej realna.

Ustanowiono dwadzieścia trzy zasady, które miały stanowić podstawę przyszłego rządu Polski i były wyraźnie skierowane przeciwko reformom wielkiego sejmu. Pierwsza zasada mówiła o władzy królewskiej i dziedziczności tronu. Zakazywano nawet pod groźbą najcięższej odpowiedzialności, aby pod jakimkolwiek pretekstem proponować sukcesyjność tronu polskiego. Chciano utrzymania władzy hetmanów w zakresie konstytucji z 1717 roku lub czasów panowania Augusta III6. W dalszych postanowieniach przywrócono „liberum veto”, zakazano zbierania się sejmu dwa razy w tym samym miejscu, podatki, które uchwalono na ostatnim sejmie mają zostać zmniejszone, zniesiono wszystko to, co miało zaszkodzić unii z Litwą, zniesiono prawo dotyczące sprzedaży starostw, do rang oficerskich w woju polskim mogli zostać dopuszczeni tylko ci, którzy wywodzili się ze stanu szlacheckiego7.

Rządy konfederacji

Biskup Wojciech Skarszewski

Rządy konfederacji targowickiej rozpoczęto od przejęcia ścisłej kontroli nad wszystkimi organami administracyjnymi. W lipcu 1792 r. do Warszawy została skierowana delegacja, która odebrała przysięgi nie tylko od Komisji Skarbowej i Wojskowej, ale także od Komisji Edukacji Narodowej, Komisji Policji, Departamentu Interesów Cudzoziemskich oraz przedstawicieli magistratu warszawskiego8. Od funkcji odsuwano na stałe tych urzędników, którzy odmawiali złożenia przysięgi konfederackiej. Konfederacja szczególnie przyglądała się organizacji instytucji policyjnych. Sama Komisja Policyjna została z czasem rozwiązana, a jej akta z lat 1789-1792 zostały poddane szczegółowej kontroli przez delegację konfederacką, na czele której stał biskup chełmski i lubelski Wojciech Skarszewski9. Działalność Komisji została oczywiście oceniona negatywnie. Głównie zarzucano jej to, że była zarażona duchem francuskim, podważała pozycję religii katolickiej i nadmiernie dogadzała żądaniom miast. Komicja została rozwiązana a na jej miejsce przywrócono jurysdykcję marszałkowską, którą kontrolowało ośmiu asesorów konfederackich10.

W czasie rządów konfederacji po raz pierwszy wprowadzono kontrolę obiegu informacji. Znalazła się w tym również cenzura korespondencji. Zmuszano urzędników pocztów do składania przysięgi zobowiązującej ich do przechwytywania wrogiej korespondencji i przekazywania jej konfederatom11.Dnia 9 czerwca konfederaci wydali uniwersał, w którym zakazywali drukarniom, pod groźbą kary, przyjmowania do druku jakichkolwiek pism przeciwników Targowicy. Dnia 24 lipca zakazano wydawania prokonstytucyjnej „Gazety Narodowej”12. Kontroli podlegały książki, czasopisma, a także spektakle teatralne. W lutym 1793 r. wyznaczono cenzorów wśród, których znalazł się Stanisław Trembecki. Skontrolowano warszawskie księgarnie i stworzono spis ksiąg zakazanych, który przekazano policji. Również 17 grudnia wydano uniwersał do biskupów, aby zwracali uwagę na pisma, gazety i druki znieważające religię13.

Konfederaci podjęli również kroki względem działalności Komisji Edukacji Narodowej. Dnia 9 sierpnia 1792 r. powstała rota przysięgi dla członków Komisji, którą ostatecznie przed władzami konfederacji złożył jedynie Michał Radziwiłł. W Brześciu wyznaczono delegację, która szczegółowo zbadała Komisję. W kwietniu 1793 r. powstały dwie odrębne Komisje Edukacyjne. Jedna była przeznaczona dla Korony, druga dla Litwy14.

Konfederacja targowicka zajęła się również wymiarem sprawiedliwości. Określono kompetencje sądów pierwszej instancji a także jurysdykcji generalnej15. Uchwalono ordynację, według której sądy konfederacji miały orzekać wyroki we wszystkich sprawach popełnionych po 14 maja 1792 r. W pierwszej instancji rada konsyliarska miała sądzić osoby, które zostały oskarżone o zbrodnie stanu, według kryteriów konfederacji, czyli przeciw obrońcom Konstytucji 3 maja oraz przeciwników konfederacji16. Już na początku zapowiedziano wydanie pozwów przeciw ministrom, senatorom oraz posłom na Sejm Czteroletni. Dnia 18 lipca 1792 r. rada konsyliarska zleciła pozwanie osób, które jeszcze nie złączyły się z konfederacją. Trzy dni później wyszły pozwy przeciw marszałkom sejmowym17.

Konfederaci chcieli do minimum ograniczyć władzę króla. Dnia 30 maja 1792 r. wydano manifest, w którym zabraniano zaciągania królowi pożyczek zagranicznych. Dzień później wydano rozporządzenie zawieszające wszelkie uprawnienia króla wobec Komisji Skarbowej i jego prerogatywy w Straży Praw18.W maju 1793 r. wyznaczono komisje do przeprowadzenia lustracji ekonomii królewskich. I choć z jednej strony starano się jak najbardziej ograniczać i ingerować we władzę króla, to z drugiej strony starano się realizować politykę Rosji, która nie chciała zmiany na tronie polskim19.

Wobec sejmu konfederacja była równie bezlitosna. Zawiązanie konfederacji było nie tylko wymierzone wobec Konstytucji 3 maja, ale także wobec całego dorobku sejmu, który bezprawnie skonfederowano. Z drugiej strony jednak od samego początku konfederacja przejęła funkcję sejmu, ogłaszając się przy tym samowładną Rzecząpospolitą, likwidując konstytucję Sejmu Czteroletniego20.

Rozwiązanie konfederacji i jej skutki dla państwa

Jakob Sievers

Konfederacja targowicka miała trwać w czasie sejmu grodzieńskiego i po nim, dopóki nie zda sprawy ze swoich czynności narodowi. Na utrzymaniu konfederacji zależało głównie Kossakowskim21. Przed samym sejmem ambasador rosyjski Jakub Sievers miał zgodę Katarzyny II, zamierzając utrzymać konfederację tylko do momentu ratyfikacji traktatów rozbiorowych. Targowica została rozwiązana aktem nowego związku sejmowego utworzonego 15 września 1793 roku. Zgodnie z manifestem konfederacji grodzieńskiej wszystkie jurysdykcje cywilne i sądowe konfederacji targowickiej miały zakończyć swoje czynności do 1 października 1793 r.22

Skutki zawiązania się konfederacji targowickiej dla kraju były dość bolesne Konstytucja 3 maja miała zapewnić Polsce spokój i wolność, w efekcie zawiązała się konfederacja, która wprowadziła w kraju chaos. Zaraz po przejęciu przez konfederatów władzy nad administracją zapanował kompletny bezład23. Krach bankowy w Polsce, z początku roku 1793 pogłębił się jeszcze bardziej. Król przystępując do konfederacji stracił poparcie wśród społeczeństwa. Kontrolowano każdego, kto był podejrzany o działanie przeciw konfederatom24. Konfederacja przyczyniła się do wprowadzenia na teren Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich a w dalszym efekcie rozbioru Polski.

Zawarcie Targowicy nie było dobre dla naszego kraju. Wprowadzało samowolę konfederatów, którzy istniejące wtedy instytucje kontrolowali i zmieniali na własne potrzeby. Cały dorobek Sejmu przepadł, wprowadzono z powrotem liberum veto. Chciano być jak najbliżej Rosji, nie przewidując jednocześnie, że pewnego dnia konfederaci nie będą już potrzebni carycy.

Bibliografia:

1. Smoleński Władysław, Konfederacja targowicka, Kraków 1903.
2. Stanek Wojciech, Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Toruń 1991.
3. Wąsicki Jan, Konfederacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 roku, Poznań 1952.

1. J. Wąsicki, Konfederacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 roku, Poznań 1952, s. 5. [↩]
2. Ibidem, s. 10. [↩]
3. Ibidem, s. 12. [↩]
4. Ibidem, s. 13. [↩]
5. Ibidem, s. 14. [↩]
6. Ibidem, s. 15. [↩]
7. Ibidem. [↩]
8. W. Stanek, Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Toruń 1991, s. 132. [↩]
9. Ibidem, s. 133. [↩]
10. Ibidem. [↩]
11. W. Smoleński, Konfederacja targowicka, Kraków 1903, s. 340. [↩]
12. W. Stanek, op. cit., s. 133. [↩]
13. Ibidem, s. 134 [↩]
14. Ibidem, s. 135. [↩]
15. Ibidem, s. 157. [↩]
16. Ibidem, s. 158. [↩]
17. Ibidem. [↩]
18. Ibidem, s. 172. [↩]
19. Ibidem. [↩]
20. Ibidem, s. 184-185. [↩]
21. Ibidem, s. 59. [↩]
22. Ibidem, s. 60. [↩]
23. J. Wąsicki, op. cit., s. 56. [↩]
24. Ibidem. [↩]