Oscar Wilde jako poeta. Charakterystyka nieznanego aspektu twórczości popularnego artysty

Oscar Wilde był twórcą niezwykle płodnym. Jego powieść - Portret Doriana Graya oraz sztuki teatralne (w szczególności: The importance of Bering Ernest i The Lady Windermere Fan) do dziś zaliczane są do klasyki światowej literatury. 

Oscar Wilde

Mniej znana jest poezja tego wszechstronnego twórcy, będąca niezwykle trafnym przykładem literatury modernistycznej1 - poszukującej innych, nowych (lub zaczerpniętych z odległej przeszłości) form wyrazu nie mających jednak na celu zburzenia harmonii w dziele lecz sprawienie, by to dzieło stało się doskonalsze. Także Wilde próbował odnaleźć doskonałą formę dla swej poezji i odniósł na tym polu pewien sukces. Stwierdził, że tak naprawdę każda forma literatury powinna jak najbardziej zbliżyć się do muzyki, a tak naprawdę ważny jest nie zapis utworu, ale jego brzmienie. W będącej swego rodzaju wilde’owskim manifestem artystycznym Przedmowie do Portretu Doriana Graya pojawia się następujący aforyzm: „Ze stanowiska formy sztuką jest muzyka. Ze stanowiska uczucia- gra aktorska”. Ta myśl jest właśnie regułą, według której już od drugiej połowy lat 70 Wilde tworzył swe wiersze i od której odszedł tylko jeden raz, już pod koniec swego życia.

Twierdził przy tym, że należy zwracać uwagę na formę poezji, a także na to, aby utwór poetycki brzmiał jak najpiękniej. Zaczerpnął te uwagi od starożytnych Greków, którzy zagłębiali się w badanie zjawiska nazywanego kadencją prozy. Wspomina o tym  w swym eseju Krytyk jako artysta, w którym Gilbert- jeden z prowadzących dialog mówi:

„Grecy doprowadzili krytykę języka- rozpatrywanego w świetle samej jego faktury- do takiej doskonałości, do jakiej […] zaledwie możemy aspirować […]. Studiowali na przykład kadencję prozy, opierając się na takich samych podstawach, jak nowoczesny muzyk gdy studiuje harmonię i kontrapunkt […]. Od czasu wynalezienia druku, od czasu rozpowszechnienia się u nas nieszczęsnego zwyczaju czytania wśród niższych i średnich klas, literatura coraz bardziej starała się przemawiać do oka, a coraz mniej do słuchu, chociaż z punktu widzenia czystej sztuki literatura powinna zmierzać do przyjemnego oddziaływania na zmysł słuchu kierując się zawsze kanonami przyjemności. […] Zrobiliśmy z pisarstwa ściśle określony gatunek kompozycji i uważamy je za skomplikowaną formę wypowiadania się. Natomiast Grecy traktowali pisarstwo jako metodę relacjonowania zdarzeń. Dla nich próbą literatury było zawsze słowo mówione w jego mistycznym i muzycznym układzie. Głos był środkiem, a ucho krytykiem”2.

Stosowanie tych zasad sprawiło, że Wilde wiele spośród swoich wierszy przeznaczał do przyszłego skomponowania do nich muzyki (co jednak nigdy nie nastąpiło), a odbiorcy nie należący do ruchu modernistycznego często traktowali jego dzieła jako bardzo uproszczone wersje dzieł dawnych poetów. Często poetykę Wilde’a określano Wilde’a mianem grafomanii, a satyryczne czasopismo Punch wielokrotnie wyśmiewało ten aspekt jego twórczości. Przykładem satyry poświęconej Wilde’owi może być ilustracja oraz prześmiewczy wierszyk z 25 lipca 1881:

„Esteta nad estetami

Jak brzmi jego imię?

Tym poetą jest Wilde

Lecz jego poezja- banał”3

Dla zwolenników nowych prądów w sztuce poglądy Wilde’a nie były jednak nowością. Już w roku 1873 Walter Pater w swym eseju o renesansie stwierdził, że „Każda sztuka stale aspiruje w stronę kondycji muzyki”4.

Nokturn w błękicie i złocie, James McNeill Whistler

Fascynacja muzyką i pragnienie, by poezja była do niej podobna zbliżyło Wilde’a do amerykańskiego malarza modernistycznego- .Jamesa McNeil Whistlera, który bardzo często tworzył obrazy nawiązujące tematyką lub tytułem do muzyki. Przykładem mogą być takie dzieła, jak: Przy fortepianie, Nokturn w błękicie i srebrze- Chelsea, Nokturn w czerni i złocie, trzy symfonie w bieli, czy Nokturn w błękicie i złocie (Whistler w swych obrazach często wprowadzał zasadę polegającą na tym, iż jedna barwa dominuje i nadaje im ogólny charakter, podobnie jak każdy utwór muzyczny napisany jest w którejś z tonacji).

Do ostatniego z wymienionych obrazów nawiązuje wiersz Wilde’a z roku 1889 pod tytułem Symphony In yellow, w którym znajdujemy opis mostu ukazanego na obrazie amerykańskiego malarza. Ponadto Wilde uważał, że właśnie dzieła Whistlera oraz innych impresjonistów5 w najcelniejszy sposób ukazują widoki miast Wielkiej Brytanii. W swym napisanym w roku 1891 eseju pod tytułem The Decay of Ling napisał:

„Gdzie, jeśli nie u impresjonistów, możemy odnaleźć widok tych brązowych mgieł, które opadają na nasze ulice, zamazując widok gazowych lamp i zamieniając domy w potworne cienie?”6

Nawiązaniem do wspomnianego już obrazu Whistlera pt. Nokturn w błękicie i złocie jest także inny wiersz Wilde’a- Impression du Matin (Poranne wrażenie) wydany w zbiorze Poezji z roku 1881. Tutaj poeta już w pierwszych wersach wprost nazywa Tamizę „nokturnem błękitu i złota zmienionym w harmonię szarości” (Harmonia szarości i zieleni to tytuł innego obrazu Whistlera). Można wręcz stwierdzić, że Wilde przywołując na początku swych wierszy tytuły dzieł cenionego przez siebie i popularnego wśród londyńskich środowisk artystycznych malarza próbował nadać swym dziełom nastrój wyczuwalny przez potencjalnych odbiorców.

Impresja, wschód słońca, Monet

Jednak Whistler nie był jedynym malarzem, którego twórczość inspirowała Wilde’a. Tytuły jego wierszy często nawiązują do Impresji Moneta- przecież już wspomniany wiersz Impression du Matin przedstawia zupełnie tę samą sytuację, co Impresja. Wschód słońca Moneta lecz Wilde przeniósł ów widok z Hawru do Londynu, który przecież znał o wiele lepiej. Inny wiersz- Impression. La Reveillon nawiązuje swym tytułem do używanego przez malarzy w latach 80 i 90 XIX wieku określenia opisującego ukazywanie światła wśród ciemności. Wymieniane tytuły wskazują także na to, iż utwory Wilde’a są przede wszystkim malarskimi pewnych wrażeń estetycznych lub etycznych.

Pośród tych drugich można wymienić na przykład wiersz Taedium Vitae w którym podmiot liryczny rozpacza nad popełnionymi przez siebie grzechami i w dwóch ostatnich wersach powraca myślą do miejsca, w którym po raz pierwszy jego „biała dusza złożyła pocałunek na ustach grzechu”. Jest to dość krótki wiersz, który w znakomity sposób wpisuje się w ówcześnie panującą w tym okresie literacką modę polegającą na przedstawianiu świata widzianego oczyma osoby o dość wątpliwej moralności, często zupełnie zdeprawowanej, która w pewnym momencie dostrzega popełniane przez siebie zło i próbuje je naprawić. Ten sam motyw występuje choćby u Joris’a Karl’a Huysmans w powieściach Na wspak z roku 1884 oraz W Drodze z 1895 czy też u włoskiego pisarza Gabrielle’a d’Annunzio w powieści pt. Il Piacere (1889, wydanie francuskie w roku 1895 pod tytułem L’enfant de volupte, nietłumaczona na język polski). Ten sam motyw został przez Wilde’a wykorzystany w Portrecie Doriana Graya.

Czasem autor łączył ze sobą obydwa aspekty- etykę i estetykę. Dokonał tego na przykład w wierszu My Voice, w którym nawiązuje do Mona Lisy Leonarda da Vinci przedstawiając ją jako wieczną kobietę, która dostrzega wszystko, co się w świecie działo i dzieje. Już wcześniej Walter Pater w swym eseju o renesansie stworzył właśnie taką wizję- strażniczki wszelkich tajemnic.

W podobny sposób ukazany jest tytułowy sfinks w poemacie z roku 1894. W tym utworze sfinks jest kobietą żyjącą od początków świata i zdaniem poety wiedzącą wszystko na każdy temat, obserwującą wszystkie wydarzenia na przestrzeni wieków, posiadającą przy tym ogromne pragnienia seksualne7. Podmiot liryczny próbuje pytać ją o wszystko co ona przeżyła lecz nie otrzymuje żadnej odpowiedzi.

Na uwagę zasługuje pewien fragment wiersza dotyczący śmierci Jezusa. Pojawia się on w sąsiedztwie pytań dotyczących kochanków Sfinksa oraz twierdzenia: „Tylko jeden bóg został raniony przez żołnierską włócznię”, co zdaniem części badaczy wskazuje na próbę zrobienia paraleli między wizją śmiercią Chrystusa, a od lat uznawanymi za epatujące sado-masochistyczną seksualnością wizerunki śmierci świętego Sebastiana i nadaniu śmierci Jezusa takiego samego charakteru8.

Symfonia w bieli, James McNeill Whistler

Wiersz o sfinksie przesycony jest patosem i zachwytem wobec minionych wieków, stąd był on wielokrotnie krytykowany. Na przykład w czasopiśmie Punch, w numerze z dnia 21 lipca 1894 roku umieszczono parodystyczną wersję poematu pod tytułem The Minx, w której także prowadzony jest dialog ze sfinksem, ale tutaj nie jest on „kobietą posiadającą wszelkie tajemnice świata” lecz zwyczajną XIX- wieczną femme- fatale, która opowiada o swych romansach- na przykład o tym jak egipski bóg Apis przesłał jej bukiet kwiatów o czym później napisało hieroglificzne czasopismo plotkarskie, a także o tym, iż nigdzie nie wyjeżdża z powodu wysokich cen w kairskich hotelach9.

Wilde nigdy nie był w Egipcie przez co jego zachwyt tym krajem rzeczywiście wydaje się dość sztuczny i zapewne był on efektem panującej ówcześnie mody na wszystko co związane z powstałą tam starożytną kulturą10. Bardziej trafne wydają się jego wiersze dotyczące miejsc, które odwiedził, zwłaszcza Włoch- co widać w jego pierwszym poemacie pt. Rawenna, za który podczas konkursu poetyckiego, który odbył się 26 czerwca 1878 w Oxfordzie, otrzymał pierwsze miejsce. Wiersz stanowi wspomnienie wszelkich skojarzeń jakie budziło w poecie tytułowe miasto, stąd pojawia się tutaj zarówno wspomnienie o Dantem, który umarł właśnie w Rawennie oraz Byronie, który odwiedził Rawennę w drodze do Grecji podczas podróży do tego kraju w celu wzięcia udziału w powstaniu Greków przeciwko Turkom11.

Także w zbiorze poezji z roku 1881 nie mogło zabraknąć wspomnień z podróży. Przykładem może być wiersz Easter Day. Opisywany jest w nim Rzym w dzień Świąt Wielkanocnych. Cały wiersz można podzielić na dwie części- w pierwszej z nich opisana jest procesja papieska w mieście z okazji trwającego święta kontrastująca z opisanym w części drugiej wędrowcem, którego nie w sposób dokładnie zidentyfikować- może być to zarówno Jezus lub któryś z apostołów, jak i jakiś ubogi artysta, który przed laty przywędrował do Rzymu. Najbardziej rozpowszechniony jest jednak pogląd o tym, że tym wędrowcem jest Jezus, co wydaje się słuszne w kontekście poglądów religijnych Wilde’a który uważał, że Kościół zbyt daleko odszedł od zasad stworzonych przez jego założyciela.

Poetycka twórczość Wilde’a nie dotyczyła jednak tylko wzniosłych kwestii sztuki czy religii. W swym zbiorze Poezji z roku 1881 kilka ze swoich dzieł poświęcił kwestiom polityczno- społecznym, na przykład w wierszu Sonnet to Liberty wyraził swój pozytywny stosunek do nowych ruchów społecznych, porównując ludzi, którzy we wszystkich kolejnych rewolucjach społecznych ginęli na barykadach walcząc o swoje prawa do „nowych Chrystusów”. Zresztą Wilde pomimo swego zaangażowania w sprawy artystyczne i tego, iż wielokrotnie dawał do zrozumienia, że nie ceni społeczeństwa zbyt wysoko, był głęboko zainteresowany także polityką. W wywiadzie udzielonym gazecie The Daily Express miał stwierdzić, że gdyby nie zamieszkał w Londynie lecz pozostał w Irlandii, to sprawy związane z polityką tak pochłonęłyby go, że rozpocząłby karierę parlamentarną12.

W kontekście polityczno- społecznym najbardziej znaczącym utworem Wilde’a jest The Ballad of Reading Gaol, wydana anonimowo w roku 1898. Autor porusza w niej swe doświadczenia więzienne z lat 1895- 1897. Tematem ballady są przeżycia więźniów przed wykonaniem w ich więzieniu kary śmierci na Charlesie Thomasie Woolridge, który został skazany za zabójstwo swej żony.

Cały tekst można podzielić na dwie części. W pierwszej z nich znajduje się opis tego, jak inni więźniowie postrzegają zbliżającą się śmierć jednego spośród nich, a część druga jest refleksją o naturze sprawiedliwości i relacji między nakazem chrześcijańskiej miłości bliźniego i istnieniem zbrodni.

Wilde zauważa, że przecież każdy ma prawo popełnić błąd, odpowiada przy tym na pytanie zadane przez Shakespeare’a w Kupcu weneckim twierdząc, iż „każdy zabija to co kocha” i każdy z tego powodu umrze, tylko niektórych czeka to w najbliższym czasie, a innych za wiele lat, stąd jeśli wszyscy popełniamy błędy, to nie możemy być okrutni wobec, tych, którzy popełnili ich więcej.

To przesłanie wpisuje się w aktywność Wilde’a rozpoczętą po wyjściu przez niego z więzienia i mającą na celu zwrócenie uwagi na złe warunki panujące w miejscach odbywania kar- poeta pisywał do gazet listy dotyczące okrucieństw i złych warunków w zakładach karnych.

Ta działalność nie przyniosła żadnych wymiernych rezultatów lecz The Ballad of Reading Gaol została doceniona przez krytyków. W jednej z recenzji napisano, iż jest to znakomity przykład dobrej literatury. Ballada była najczęściej wznawianym utworem Wilde’a- do połowy roku 1899 doczekała się siedmiu edycji i dopiero w siódmej na stronie tytułowej pojawia się nazwisko autora (zamiast pseudonimu C.3.3, pod którym poeta ukrywał się wcześniej).

Można stwierdzić, że ballada jest jednocześnie najbardziej głębokim i najmniej zgodnym z wilde’owskimi ideałami literackimi utworem poetyckim Wilde’a, ukazującym jego dojrzałość, która pojawiła się w miejscu młodzieńczych zachwytów znanych z  wierszy z roku 1881 oraz innych jego dzieł poetyckich. Nie ma w niej już żadnego skądinąd bezcelowego poszukiwania idealnej formy lecz pojawia się szczere wyznanie człowieka, który przeżył trudne chwile. Ballada jest jedynym takim utworem tego autora i jednym z nielicznych udanych tego typu utworów w dziejach literatury.

Na zakończenie warto zadać pytanie- Jak można określić całokształt poezji Wilde’a? Z całą pewnością nie jest to literatura dotycząca spraw w jakiś sposób ważnych (wyjątek stanowi The Ballad of Reading Gaol). Zazwyczaj wiersze Wilde’a są po prostu zapisami wewnętrznych przeżyć autora, najczęściej jego zachwytów i sympatii artystycznych. Pod tym względem można je przyrównać do obrazów impresjonistycznych (w końcu Wilde bardzo często inspirował się tym nurtem w malarstwie). W odniesieniu do całej historii literatury wiersze Wilde’a (podobnie, jak twórczość innych autorów nurtu estetycznego) można przyrównać do poezji francuskiej XVI- XVIII wieku, w której także stopniowo pojawiały się podobne, jak u niego formy nawiązań muzycznych i malarskich, a także opisy chwilowych wrażeń twórcy.

Bibliografia:

1. Pater Walter Horatio, The School of Giorgione [w] The Renaissance: Studies In Art. And Literature, edycja internetowa: http://www.victorianweb.org/authors/pater/renaissance/7.html [dostęp: 1.04.2016 r.]
2. Punch, numery zarchiwizowane na stronach uniwersytetu w Heidelbergu http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/punch1881/0304?sid=a7fe757bba6b7b74942bd5ab59c05f12 [dostęp 1.04.2016 r.] oraz Projectu Gutenberg http://www.gutenberg.org/files/39770/39770-h/39770-h.htm [dostęp 1.04.2016 r.]
3. The Daily Express. San Francisco, 27 VII 1882
4. Tollem Melitta, Religion and Mithology In Oscar Wilde’s poem The Sphinx, Munich, 2005
5. Varty Anne, Prefacje to Oscar Wilde, London and New York, 1998
6. Wilde Oscar, Collected Poems, London 1994
7. Wilde Oscar, The Decay of Ling, edycja internetowa: http://en.wikisource.org/wiki/The_Decay_of_Lying [dostep 1.04.2016 r.]
8. Wilde Oscar, Twarz, co widziała wszystkie końce świata, Warszawa 2011

1. Stosuję tutaj pewne uogólnienie, gdyż Wilde wyznawał poglądy zaliczane do nurtu estetycznego, który był jednym z nurtów wchodzącym w skład modernizmu. [↩]
2. Oscar Wilde, Krytyk, jako artysta [w] Twarz, co widziała wszystkie końce świata, Warszawa 2011, s. 276- 277 , opisane w tym fragmencie uznanie greckiego sposobu tworzenia za najlepszy z możliwych jest elementem fascynacji Wilde’a starożytną Grecją, która przejawiała się na wielu polach- także w sferze życia osobistego, w którym jak sam wspominał- praktykował homoseksualizm na wzór starożytnych Greków i uważał miłośc homoseksualną za wyższą formę tego uczucia [↩]
3. Zbiór wszystkich numerów czasopisma Punch z roku 1881 zdigitalizowany przez Uniwersytet w Heidelbergu, s. 298, http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/punch1881/0304?sid=a7fe757bba6b7b74942bd5ab59c05f12 , tłumaczenie własne [↩]
4. Walter Horatio Pater, The School of Giorgione [w] The Renaissance: Studies In Art. And Literature, edycja internetowa: http://www.victorianweb.org/authors/pater/renaissance/7.html , tłumaczenie własne [↩]
5. Wprawdzie styl malarski Whistlera nie jest czystym impresjonizmem lecz w ostatnich latach XIX wieku nazywany był w ten sposób, dlatego określam tutaj twórczość tego malarza mianem impresjonizmu. [↩]
6. Oscar Wilde, The Decay of Lying, edycja internetowa: http://en.wikisource.org/wiki/The_Decay_of_Lying , tłumaczenie własne [↩]
7. Na podstawie: Mellita Tollem, Religion and Mithology In Oscar Wilde’s poem The Sphinx, Munich, 2005 [↩]
8. Tezy te pojawiają się na przykład w A. Varty, A Prefacje to Oscar Wilde (London and New York, 1998) [↩]
9. Numer Punch’a zawierający wiersz The Minx dostępny jest na stronach projektu Gutenberg: http://www.gutenberg.org/files/39770/39770-h/39770-h.htm [↩]
10. Wilde zawsze ulegał modom- na przykład posiadał jedną z największych kolekcji prywatnych modnej wówczas chińskiej porcelany [↩]
11. Artykuł o Byronie, poruszający między innymi ten aspekt jego życiorysu: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,9711 [↩]
12. The Daily Express. San Francisco, 27 VII 1882 [↩]