Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

Pamięć o Józefie Piłsudskim zaczęto pielęgnować zaraz po jego śmierci. Z biegiem czasu stworzono muzeum w dawnym dworku w Sulejówku. Gromadzi ono pamiątki związane z Józefem Piłsudskim, jego walką niepodległościową, służbą i pracą w latach II RP. Jakie eksponaty możemy tam zobaczyć?

Losy Milusina

W Sulejówku, na terenie zakupionym przez Aleksandrę Piłsudską w 1921 r., niedaleko drewnianej willi letniskowej (zwanej popularnie drewniakiem), dwa lata później wzniesiono dworek Milusin, którego projektantem był architekt Kazimierz Skórewicz. Został ufundowany dla zwycięskiego w wojnie z bolszewicką Rosją Wodza Naczelnego ze składek żołnierskich1. Józef Piłsudski zamieszkał w nim wraz z rodziną 28 maja 1923 r. i od tego momentu uchodził za dom rodzinny Marszałka, jego żony Aleksandry, a także dwóch córek: Wandy i Jadwigi.

Rok 1923 wyznaczył w życiu Piłsudskiego początek okresu, w którym wycofał się z działalności politycznej. Na pierwszym miejscu pojawiło się życie rodzinne, które uzupełniała działalność pisarska. Książki, które powstały w tamtym czasie, stały się źródłem skromnego utrzymania. Natomiast dożywotnia pensja, która została mu przyznana przez Sejm Rzeczypospolitej – była przekazywana przez niego na pomoc dla inwalidów wojennych, wdów i sierot po poległych żołnierzach oraz na potrzeby Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i Szkołę Powszechną w Sulejówku2.

Po rozpoczęciu II wojny światowej dworkiem opiekowali się krewni Piłsudskich, gdyż Aleksandra wraz z córkami znalazły się na wychodźstwie w Londynie. Rok 1947 przyniósł eksmisję pozostałych tam osób, a całe wyposażenie (meble, bibliotekę, obrazy i liczne pamiątki) zostało bezprawnie zarekwirowane i wywiezione. Po latach część obrazów odnalazła się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie3.

Do lat 90 XX w. funkcjonowało tam przedszkole, a w roku 1989, dzięki staraniom Towarzystwa Przyjaciół Sulejówka – dworek Milusin wraz z otaczającym go terenem zostały wpisane do rejestru zabytków. Rok później z emigracji powróciły obie córki Piłsudskich, a wraz z nimi przywiezione zostały pamiątki po Marszałku. Od 1994 r. założona przez Wandę i Jadwigę Piłsudskie Fundacja Rodziny Józefa Piłsudskiego i Towarzystwo Przyjaciół Sulejówka prowadziły starania o odzyskanie dworku Milusin i drewniaka – a przy tym o utworzenie Muzeum Józefa Piłsudskiego4.

Władze miasta Sulejówek przychyliły się do tej propozycji – w przeddzień Święta Niepodległości – 10 listopada 2000 r. przekazały Milusin, drewniak i willę Bzów wraz z terenem, na którym miało powstać nowoczesne muzeum. W 2003 r. po generalnym remoncie dworek Milusin został udostępniony zwiedzającym.

Od 2004 r. Fundacja Rodziny Józefa Piłsudskiego organizuje tam konferencje i seminaria naukowe. Pierwsze z nich Pamiątki po Józefie Piłsudskim. Powrót do kraju po 65 latach, otworzyła 15 października 2015 r. Jadwiga Piłsudska.

10 listopada 2008 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wspomniana fundacja powołali nową instytucję kultury – Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. Dyrektorem tej placówki został Krzysztof J. Jaraczewski. Do jego zadań należy stworzenie kompleksu muzealnego złożonego z enklawy historycznej (dworku Milusin, drewnianej wilii Otradno oraz willi Bzów wraz z otaczającym je parkiem) i budowa nowoczesnego gmachu muzealno-edukacyjnego, którego realizacja ma zostać ukończona w tym roku.

Pamiątki po Józefie Piłsudskim. Powrót do kraju po 65 latach

Wraz z wybuchem II wojny światowej pamiątki po Marszałku Józefie Piłsudskim zostały wywiezione do Bukaresztu wraz z transportem Funduszu Obrony Narodowej5. Dr Wacław Jędrzejewicz opisał to w następujący sposób:

„W transporcie tym znajdowało się parę skrzyń i waliz z przedmiotami należącymi do rodziny Marszałka Piłsudskiego. Były to wielkie skrzynie z rękopisami, szable Marszałka, mundur, czapka, buława, część archiwum Kapituły Orderu Virtuti Militari i inne pamiątki z Muzeum Belwederskiego, gdzie zostały złożone przez rodzinę jako depozyt. Eskortę tych przedmiotów stanowili chorąży Walenty Wójcik i sierżant żand. Kozera, asystując posłowi Tarnowskiemu, zabrali dwie walizki rękopisów Marszałka Piłsudskiego, mundur, buławę i inne przedmioty pamiątkowe i 13 października 1939 r. zawieźli je pod opiekę posła Tarnowskiego do Sofii, skąd udało się przewieźć całość do Londynu i przekazać pani Marszałkowej Piłsudskiej. (…) Trzecią partię stanowiły szable. Było ich dziewięć i dwa kindżały. Razem 11 obiektów. Z wielkim wzruszeniem oglądaliśmy szablę, którą Marszałek nosił podczas uroczystości wojskowych. Ustaliliśmy z kolegami wojskowymi ambasady francuskiej w Bukareszcie, że najwłaściwsze będzie przewiezienie ich do Paryża przez francuskich kurierów wojskowych i wręczenie niedawno powołanemu na prezydenta R.P. Władysławowi Raczkiewiczowi. W Bukareszcie w tym czasie znajdowało się kilku oficerów francuskich z Polski. Przede wszystkim gen. Faury, dawny kierownik studiów w Wyższej Szkole Wojennej, a ostatnio szef misji wojskowej w Polsce kpt. Hugon i inni. Okazali oni nam wielką pomoc i chęć uratowania tych cennych pamiątek. Toteż już 12 października 1939 r. dostarczyliśmy im worek zawierający dobrze opakowane szable, które francuski kapitan dc Winter zabrał samolotem francuskim i wręczył osobiście prezydentowi Raczkiewiczowi”6.

Prezydent Raczkiewicz, za zgodą żony Piłsudskiego, złożył je w Bibliotece Polskiej w Paryżu, skąd zaraz po wojnie zostały przewiezione do Muzeum Polskiego w Chicago. Ponownie wróciły do Paryża w roku 1987, by ostatecznie znaleźć się w Londynie w Instytucie Józefa Piłsudskiego. W 2004 r. wszystkie pamiątki powróciły do Polski.

Eksponaty

Dzieciństwo i lata młodzieńcze Józefa Piłsudskiego, rodzina i dom rodzinny.

W ramach w/w części ekspozycji znajdują się eksponaty, które dokumentują pierwsze lata życia Marszałka – koszulka do chrztu Józefa Klemensa Piłsudskiego, odcisk pieczęci sygnetu herbowego „Kościesza„ (Rodzina Piłsudskich wywodziła swój ród z bojarów litewskich – Ginetów adoptowanych podczas unii polsko-litewskiej w Horodle do rodziny koronnego rycerstwa polskiego herbu „Kościesza„ – ”Strzała” uszczerbiona przez odjęcie prawego przekrzyżowania. Nazwiska Ginet używał Piłsudski w konspiracyjnej korespondencji na początku XX w.7 ) oraz książka dedykowana Franciszkowi Piłsudskiemu. Pośród przedmiotów dokumentujących życie rodzinne znajdują się wzorzysty obrus z motywami ludowymi z Madery, który Marszałek przywiózł w podarku dla swojej żony Aleksandry, protokół eksperymentu przeprowadzonego na Morzu Czarnym, Laurka imieninowa Aleksandry Piłsudskiej – wykonana i ofiarowana jej przez męża – 12 grudnia 1931 r. Ponadto dwie legitymacje – Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego „Virtuti Militari„ (nr 6110), nadana 1 maja 1931 r. za służbę w I Brygadzie Legionów Polskich oraz Polskiej Organizacji Wojskowej oraz Legitymacja Krzyża Niepodległości z Mieczami (Nr 2 – Komisja 3) Aleksandry Piłsudskiej. Wśród pamiątek znalazł się także paszport żony Marszałka, na podstawie którego w 1939 r. wyemigrowała z córkami z Polski. Jednym z ciekawszych eksponatów jest szkatułka zawierająca karty Piłsudskiego, które były przez niego używane do stawiana pasjansów. Jak wspomina Aleksandra – miały różnorodne nazwy: „prześcieradło„, „warkocz Wenery„, „ogonki”, ”Uziembina” (tego typu nauczyła Marszałka pani Uziembina w Warszawie), czy ”śmiglina” na cześć pani Rydz-Śmigliny. Pośród kart znajduje się jedna wyjątkowa – posiada autograf znanego jasnowidza, organizatora eksperymentów telepatycznych, w których uczestniczył kilkakrotnie Piłsudski – inż. Stefana Ossowieckiego.

W Organizacji Bojowej PPS 1904-1908

W ramach tej części eksponatów można obejrzeć belgijskie pistolety Browning w 1900, które były podstawową bronią Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej, a także niemiecki pistolet Mauser wz C/96 (nr 196987) z kolbą futerałem (nr 713), który był używany przez Józefa Piłsudskiego w latach 1905-1917. Tą broń przemycano do Królestwa Kongresowego na odcinku granicy między Śląskiem i Zagłębiem Dąbrowskim8. Ponadto znajdują się tam francuskie krokomierze, które umożliwiały pomiar przebytej drogi w warunkach polowych – liczbę par kroków pokazywaną przez wskazówki mnożono przez wzrost. Należały one do niezbędnego wyposażenia bojowców OB PPS, żołnierzy – zwiadowców i kadry oficerskiej9. Kolejnymi pamiątkami są: Złota Odznaka Związku Więźniów Ideowych, którą wręczono Marszałkowi przez delegację prezydium II Zjazdu byłych Więźniów Ideowych z lat 1914-1921, fotografia dyplomu Złotej Odznaki Związku Więźniów Ideowych i bransoleta z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego z wygrawerowanym napisem: „ZA WOLNOŚĆ OJCZYZNY” – składająca się z dwóch obręczy połączonych ze sobą, które przypominają kajdany..

Miejsce pracy

Tutaj znajdziemy zdobione grawerowanym ornamentem roślinnym etui, które zawiera inicjały „J.P. 19.3.1931” – wewnątrz ułożone zostały binokle podarowane Marszałkowi w dniu imienin, używane przez niego do pracy pisarskiej i urzędowej. Ponadto pióro z wizerunkiem orła legionowego ofiarowane Piłsudskiemu z okazji imienin przez Polonię ze Stanów Zjednoczonych, zegarek na rękę ze złotym zapięciem i pokrętłem z kamienia w szafirowej barwie, a także papierośnica Józefa Piłsudskiego, na której znajduje się scena przedstawiająca atak na Belweder w Noc Listopadową (29 listopada 1830 r.), którą otrzymał w dniu 19 marca 1919 r. w podarku od oficerów Adiutantury Generalnej naczelnego Wodza. Pośród zgromadzonych tam eksponatów uwagę zwraca także Exlibris Józefa Piłsudskiego – drzeworyt wykonany w klocku drewnianym wraz z odbitką wklejaną do książek zgromadzonych w bibliotece w Sulejówku.

Tradycja

Ten dział ekspozycji zawiera następujące przedmioty: złotą podkowę z napisem Grunwald, która została podarowana Marszałkowi 10 grudnia 1927 r. przez Tatarów Polskich, Order Orła Białego z XVIII w. ofiarowany Naczelnikowi po wskrzeszeniu przez Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej, orderu ustanowionego w 1705 r. Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa był Wielkim Mistrzem Orderu, przewodniczył Kapitule Orderu i nosił odznaki najwyższej godności – łańcuch Orderu, który składał się z biało emaliowanych orłów, wizerunku Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus oraz monogramu imienia „Maria”. Łańcuch Orderu wzorowano na tym używanym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego10. Kolejnym eksponatem jest szabla batorówka i pierścienie z wizerunkiem króla Jana III Sobieskiego, Naczelnika Tadeusz Kościuszki – ofiarowany Piłsudskiemu po objęciu przez niego urzędu Naczelnika Państwa, a także pierścień z wizerunkiem księcia Józefa Poniatowskiego. Ponadto znalazły się tam także: szabla napoleońska (wykonana w pracowni francuskiego płatnerza z epoki napoleońskiej, Bouteta. Została ofiarowana Marszałkowi przez delegację armii francuskiej, która przybyła na uroczystość odsłonięcia pomnika księcia Józefa Poniatowskiego), krzyż złoty Virtuti Militari z Powstania Listopadowego, który Piłsudski otrzymał po wskrzeszeniu przez Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej ustawionego w 1792 r. Orderu Wojennego Virtuti Militari oraz krzyż srebrny Virtuti Militari.

Komendant – Wódz Naczelny i Marszałek

W ramach tej części ekspozycji znalazły się następujące pamiątki – Ryngraf „Siódemki Beliny” – pierwszego patrolu kawalerii legionowej, który wyruszył na zwiad do Królestwa Kongresowego 2 sierpnia 1914 r. Ryngraf z wygrawerowanymi pseudonimami siedmiu ułanów ofiarowany został Piłsudskiemu w dwudziestolecie wymarszu – 2 sierpnia 1934 r.11, zegarek od korpusu oficerskiego I Brygady Legionów, ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej, pudełeczko na pierścień pamiątkowy, polska szabla oficerska i pierścień 4 Pułku Piechoty Legionów, który Komendant otrzymał od podoficerów pułku. W oczku biżuterii znalazła się odznaka pamiątkowa pp. Legionów, stylizowana na „krzyżyku góralskim” z inicjatywy górala – dowódcy pułku Bolesława Roi12.

Formacje polskie w I wojnie światowej

Wśród pamiątek związanych z okresem I wojny światowej można dostrzec – pierścień 3 Pułku Strzelców z I Korpusu Polskiego w Rosji z dedykacją „Pierwszemu Marszałkowi Polski Józefowi Piłsudskiemu”, odznaka pamiątkowa II Korpusu Polskiego w Rosji (uformowanego na Ukrainie), który Piłsudski otrzymał z rąk oficerów tego korpusu, odznaka pamiątkowa 4 Dywizji Strzelców gen. Żeligowskiego nadana Marszałkowi przez oficerów 4 DS oraz szabla NACZPOLI – czyli Naczelnego Komitetu Wojskowego w Rosji – powstałego w Rosji po rewolucji lutowej, podarowana Komendantowi jako wyraz wdzięczności Polaków w Rosji, którzy ocaleli z pożogi rewolucji i wojny domowej13.

O Niepodległą i granice Rzeczypospolitej 1919-1920

Do eksponatów umieszczonych w zakresie tej tematyki zaliczyć należy: klucze do stołecznego królewskiego miasta Wilna, które wręczono Marszałkowi w dowód wdzięczności za oswobodzenie miasta spod okupacji bolszewickiej 20 kwietnia 1919 r.
Podczas „Wieczoru hołdu„ zorganizowanego ku czci Piłsudskiego 26 kwietnia 1919 r. w Sali Miejskiej ofiarowano mu ”Klucze Wilna” wyrysowane na kartonie przez Ferdynanda Ruszczyca. Srebrne klucze wykonane na wzór tego rysunku wręczył Komendantowi 18 kwietnia 1922 r. przed Ostrą Bramą prezydent miasta Bieńkowski, podczas uroczystości przejęcia przez Rzeczypospolitą władzy na miastem i ziemią wileńską14. Kolejnym przedmiotami są: medalik z wizerunkiem św. Krzysztofa, szabla J. Tyszkiewicza, szabla perska z XVIII w., karabela ormiańska, tabliczka z dedykacją od 1 Pułku Szwoleżerów, Kindżał Kaukaski „Kama”, mundur Marszałka Józefa Piłsudskiego z odznaczeniami, z którymi się nie rozstawał, buława marszałkowska – wręczona mu przez najmłodszego kawalera Orderu Virtuti Militari sierżanta Jana Żywek z 41 Suwalskiego Pułku Piechoty. Została zaprojektowana przez profesora zdobnictwa i grafiki Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie – Mieczysława Kotarbińskiego, a wykonana w srebrze i złocie przez firmę Gontarczyka15. Ostatnimi trzema eksponatami są: Krzyż Komandorski Virtuti Militari, Krzyż Wielki Virtuti Militari z gwiazdą i paradna szabla Toledańska – używana przez Piłsudskiego podczas reprezentacyjnych wystąpień. Wykonano ją według wzoru polskiej szabli z 1921/ 1922 r. w Toledo w Hiszpanii. Na jednej stronie głowni miedzy ornamentami roślinnymi znalazł się herb Piłsudskich, pod którym umieszczono skrzyżowane szablę i buławę marszałkowską, na odwrocie – monogram „J. P.” oraz znak wytwórni16.

Wojsko Polskie 1921-1935

Wśród pamiątek znalazły się: ryngraf od Korpusu Kadetów nr 1 we Lwowie, dyplom Odznaki Pamiątkowej Korpusu Kadetów nr 1 we Lwowie, ryngraf od 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich, ryngraf od 77 Kowieńskiego Pułku Piechoty „Niedźwiedź” w Lidzie, medal pamiątkowy 2 Dywizji Kawalerii, żeton pamiątkowy rajdu 2 Dywizji Kawalerii i dwie papierośnice: srebrna od kawalerii polskiej i od 8 Kursu Juzistek (telegrafistek).

Zasługa i Pamięć

W ramach tego działu swoje miejsce odnalazły: medal pamiątkowy wybity przez Mennicę Państwową w Warszawie z okazji uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 17 marca 1921 r. podarowany Józefowi Piłsudskiemu, Krzyż Wielki, gwiazda i wstęga Orderu Odrodzenia Polski („POLONIA RESTITUTA„) ustanowiony przez Sejm Ustawodawczy 4 lutego 1921 r. i nadany Naczelnikowi Państwa z wygrawerowaną dedykacją: ”Pierwszemu Marszałkowi Polski Józefowi Piłsudskiemu 2 Dywizja Kawalerii”17, złota odznaka Związku Narodowego Polaków w Ameryce, medal pamiątkowy od Papieża Piusa XI, ryngraf od klubu sportowego „Strzelec” we Lwowie, medale z II, III i IV Ogólnopolskich Zawodów Sportowych Policji, złota plakietka pamiątkowa i medal z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego wybity w Mennicy Państwowej w Warszawie po śmierci Marszałka.

Pogrzeb i żałoba

Ostatni dział ekspozycji został poświęcony pamiątkom związanym z pogrzebem i żałobą po Józefie Piłsudskim. Są to: fragment czerwonego sukna z kapy pokrywającej katafalk, na którym w latach 1935-1937 spoczywała w Katedrze Wawelskiej trumna Marszałka Józefa Piłsudskiego, miniatura taczki z Sowińca, łopatka z Sowińca – pamiątka sypania kopca Marszałka Piłsudskiego na Sowińcu (Kraków), medal pamiątkowy z wizerunkiem maski pośmiertnej wybitnego Polaka, miniatura Marszałka Józefa Piłsudskiego, chorągiew Głowy Państwa – okrywająca trumnę podczas pogrzebu – 12 maja 1935 r.

Zwiedzanie

Dworek Milusin jest udostępniany do zwiedzania w soboty i niedziele, a także w dni powszednie w godz. 10:00 -16:00, po uprzednim zgłoszeniu telefonicznym –

 tel . 48 22 783 02 30

www.muzeumpilsudski.pl

Za udostępnienie zdjęć dziękujemy Mariuszowi Kalmasiakowi.

Bibliografia:

1. Broszura Pamiątki po Józefie Piłsudskim. Powrót do kraju po 65 latach, Fundacja Rodziny Józefa Piłsudskiego, b. d., s. 3 -20.
2. Piłsudski, burzliwe życie w niespokojnych czasach, pod red. K. Kucharczuk, Warszawa 2011.

1. Piłsudski, burzliwe życie w niespokojnych czasach, red. K. Kucharczuk, Warszawa 2011, s. 338. [↩]
2. Tamże, s. 339. [↩]
3. Tamże. [↩]
4. Tamże, s. 340. [↩]
5. Broszura Pamiątki po Józefie Piłsudskim. Powrót do kraju po 65 latach, Fundacja Rodziny Józefa Piłsudskiego, b. d., s. 3. [↩]
6. Tamże. [↩]
7. Tamże, s. 4. [↩]
8. Tamże, s. 6. [↩]
9. Tamże. [↩]
10. Tamże, s. 8. [↩]
11. Tamże, s. 10. [↩]
12. Tamże, s. 11. [↩]
13. Tamże, s. 12. [↩]
14. Tamże, s. 12-13. [↩]
15. Tamże, s. 15. [↩]
16. Tamże, s. 15-16. [↩]
17. Tamże, s. 17. [↩]