Irena - pierwsza kobieta cesarz na tronie bizantyńskim

Cesarzowa Irena bez wątpienia należy do grona barwnych postaci w długiej historii Bizancjum. Jako regentka postanowiła zakończyć trwający pół wieku proceder niszczenia ikon. Okazała się nie tylko wytrawnym politykiem, ale i strategiem wojskowym, odnoszącym zwycięstwa militarne. Bardzo szybko jednak żądza władzy zwyciężyła nad matczyną miłością na tyle, iż postanowiła obalić i oślepić własnego syna, stając się pierwszą w dziejach Bizancjum samodzielną władczynią imperium.

Imperium bizantyńskie w VIII stuleciu

Irena, cesarzowa bizantyjska

Położenie, w jakim znalazło się państwo w pierwszych latach nowego wieku nie można uznać za korzystne. Wykorzystując chaos wewnętrzny, Arabowie, pod wodzą Maslama zaatakowali ziemie cesarstwa, zagrażając bezpośrednio stolicy Bizancjum, Konstantynopolowi. Dzięki zastosowaniu tajnej broni, ognia greckiego, Bizantyńczycy odparli arabski atak z lat 717-718. Po zażegnaniu niebezpieczeństwa reszta stulecia upłynęła pod znakiem wojny między zwolennikami, a przeciwnikami kultu ikon. Ikonoklazm, czyli ruch występujący przeciwko kultowi obrazów zapoczątkował cesarz Leon III (717-741) w 730 r. Działania imperatora spowodowały, że w całym imperium zaczęto niszczyć obrazy przedstawiające zarówno Jezusa jak i świętych. Swój szczyt, ikonoklazm, osiągnął za czasów panowania syna Leona III, Konstantyna V (741-775). Nowy władca, któremu od najmłodszych lat wpajano nienawiść do ikon, na zwołanym przez siebie synodzie w 754 r. postanowił uczynić z ikonoklazmu oficjalną doktrynę państwową. Poprawa sytuacji zwolenników kultu ikon nastąpiła wraz z wstąpieniem na tron syna Konstantyna, Leona IV (775-780), który był zwolennikiem umiarkowanego ikonoklazmu. Małżonką nowego władcy została niezwykle silna kobieta, Irena, która odegrała dominującą rolę w imperium przez najbliższe ponad 20 lat. Przyszła cesarzowa najprawdopodobniej urodziła się około 752 r. w Atenach. Po śmierci męża w 780 r. została regentką w imieniu swojego małoletniego syna Konstantyna VI, sprawując rządy twardą ręką.

Regencja Ireny. Próby przywrócenia kultu ikon

XV w. fresk przedstawiający cesarzową Irenę i jej syna Konstantyna VI w trakcie obrad Soboru nicejskiego II

Obejmując regencję w imieniu dziesięcioletniego syna, Konstantyna, jej głównym celem było przywrócenie kultu ikon. Zdawała sobie jednak sprawę, że nie będzie to łatwe zadanie. W realizacji jej postanowień mogły przeszkodzić dwa czynniki. Po pierwsze ikonoklazm jako system religijny zakorzenił się w imperium bizantyńskim i nagła próba odejścia od niego mogła wywołać powszechne niezadowolenie. Po drugie przeciwko działaniom cesarzowej mogła wystąpić armia. Jako kobieta Irena, nie miała wcześniej kontaktów z wojskiem, mimo iż jej panowanie rozpoczęło się od sukcesu wojsk bizantyńskich nad Słowianami i Arabami. A w ówczesnej sytuacji politycznej to armia była głównym rozgrywającym. Sytuację pogarszał fakt, że wojsko z nostalgią wspominało czasy cesarza Konstantyna V, który jak zostało wspomniane był zagorzałym przeciwnikiem kultu ikon. Mimo licznych trudności Irena wykazała się niezwykłym talentem politycznym. Chcąc przygotować grunt pod realizację swoich zamierzeń, postanowiła odwołać ówczesnego patriarchę Konstantynopola, Pawła. Nowo wybranym pasterzem wschodniego chrześcijaństwa pod koniec roku 784 został Tarazjusz. Co ciekawe w chwili nominacji nie posiadał on święceń kapłańskich. Nie stanowiło to żadnego problemu, bowiem natychmiast został wyświęcony na kapłana. Awans Tarazjusza na tak ważne stanowisko wynikał z jego nieograniczonej lojalności względem cesarzowej. Jak informuje nas ówczesny historyk, Teofanes, w celu legalizacji swojej decyzji, Irena zaprosiła „ cały lud stolicy” do pałacu Magnuara na uroczystość intronizacji nowego patriarchy. Był to czysty chwyt czysto marketingowy. Cesarzowa chciała stworzyć wrażenie, iż wybór Tarazjusza był wynikiem decyzji ogółu mieszkańców Konstantynopola. Wraz z nowo obranym patriarchą zwołała sobór, który rozpoczął swoje obrady 31 lipca 786 r. w Kościele św. Apostołów w Konstantynopolu. Zebranie biskupów zakończyło się jednak klęską. Bowiem na początku obrad do świątyni wdarli się żołnierze oddziałów cesarskich stacjonujących w Konstantynopolu. Z mieczami w rękach sprzeciwili się planom soboru powołując się na dekrety zmarłego cesarza Konstantyna V. Wydarzenie to uświadomiło Irenie, jak duży wpływ może mieć armię. Postanowiła więc działać. Niepokornych żołnierzy wysłała na wschód państwa w celu rozpoczęcia przygotowań do wojny. Usuwając wszelkie przeszkody na drodze, zwołała sobór tym razem w Nicei w 787 r., którego obrady zakończyły się po myśli ambitnej regentki. Zgromadzeni biskupi cofnęli wszystkie dekrety nakazujące niszczenie ikon. Jedną z decyzji soborowych było także ogłoszenie amnestii dla byłych ikonoklastów. W oficjalnych dokumentach soborowych pojawia się imię małoletniego cesarza Konstantyna VI obok imienia matki. W oficjalnych dokumentach soborowych pojawia się imię małoletniego cesarza Konstantyna VI obok imienia matki.

Po odniesieniu pierwszego sukcesu, Irena postanowiła poszukać narzeczonej dla swojego syna. Wprawdzie Konstantyn, był już zaręczony z córką Karola Wielkiego, Rotrudą, ale decyzją jego matki zaręczyny zostały unieważnione. Jak czytamy w bizantyńskiej literaturze pięknej, Irena miała zapoczątkować tak zwany ”konkurs na cesarską narzeczoną „w 787 r. Cesarscy urzędnicy na rozkaz władczyni przemierzali olbrzymie imperium w poszukiwaniu dziewczyn godnych zostania cesarską małżonką. Ścisłe grono finalistek gromadzono w jednym miejscu, gdzie cesarz dokonywał wyboru wręczając zwyciężczyni jabłko lub pierścień. Tak oto Irena zapoczątkowała bizantyńską wersją Kopciuszka. W wyniku konkursu małżonką, Konstantyna została bogobojna Maria.

Irena jako samodzielny władca. Relacje z zachodem.

Karol Wielki

Na początku lat 90 VIII wieku dochodzi do konfliktu pomiędzy Ireną a jej synem, Konstantynem. W wieku 19 lat, cesarz pragnął uwolnić się spod kurateli matki i jej doradcy eunucha Staurakiosa. Nie podobało mu się, że o wszystkich ważnych sprawach politycznych decydowała jego matka. Żądna władzy Irena odrzucała jednak wszelkie propozycje porozumienia. Uważając się za jedyną władczynię imperium nie wahała się wystąpić przeciwko własnemu synowi. Pewna swojej pozycji domagała się od armii uznania jej za jedyną władczynię imperium, spychając tym samym swojego syna na drugi plan, na stanowisko współcesarza. Żądanie Ireny zostało zaakceptowane przez wojsko stacjonujące w stolicy. Natomiast armia wschodnia, w oczach której ambitna cesarzowa nie cieszyła się poparciem z powodu swojego zamiłowania do obrazów, stanęła po stronie Konstantyna. Taka sytuacja doprowadziła do wybuchu zamieszek na terenie całego państwa. Zwycięstwo odnieśli jednak zwolennicy Konstantyna VI, który pod koniec 790 r. został uznany za jedynego władcę imperium. Pokonana Irena została zmuszona do opuszczenia pałacu. Jednak bardzo szybko jej zwolennicy namówili cesarza do pogodzenia się z matką. Ten fakt został z goryczą odebrany przez stronników władcy. Uważali to za dowód słabości i uległości względem matki. Bieg wydarzeń udowodnił także, że Konstantyn jest władcą niezdolnym do sprawowania rządów w państwie. Kością niezgody stał się również fakt skandalu, jakiego dopuścił się młody monarcha. Postanowił bowiem rozwieść się ze swoja małżonką, Marią, aby poślubić swoją wieloletnią kochankę, Teodotę. Decyzja Konstantyna wywołała spore oburzenie w środowisku ortodoksyjnych chrześcijan wschodnich. Jakby tego było mało cesarz postanowił wystąpić przeciwko swoim dawnym sojusznikom, którzy pomogli mu wyzwolić się spod kurateli matki. Byli już sprzymierzeńcy cesarza postanowili zbuntować się przeciwko niemu w 793 r. Powstanie to zostało bezwzględnie stłumione przez wojsko cesarskie.. W końcu zaś został znienawidzony przez swoich poddanych. Okrucieństwo i pycha stały się przyczyną zguby imperatora. Zostało to bezwzględnie wykorzystane przez jego matkę, która w zachowaniu syna dostrzegła szansę na samodzielne rządy. Z jej poleceniem 15 sierpnia 797 r., Konstantyn, został oślepiony we własnej komnacie, a następnie zesłany do klasztoru. Irena, która w okrutny sposób zdetronizowała swojego syna, triumfowała. Żądza władzy zabiła w niej jakiekolwiek matczyne uczucia. Bezpośrednio po strąceniu swojego syna z tronu przyjęła tytuł basileusa, czyli cesarza, zamiast żeńskiej formy basilissa. Stała się pierwszą kobietą w dziejach Bizancjum, która sprawowała samodzielną władzę cesarską. Pech jednak chciał, że czasy jej panowania to epoka przemian na świecie. Na zachodzie w 800 r., w Boże Narodzenie, król Franków Karol Wielki, przyjął tytuł cesarza. Od tej pory pojawiło się oficjalnie dwóch cesarzy: wschodu i zachodu. W Bizancjum koronacja Karola na cesarza odbyła się szerokim echem. Zarówno władze jak i mieszkańcy imperium uważali go za uzurpatora. W tradycji, jak również w myśleniu ówczesnych Bizantyńczyków, cesarz rezydujący w Konstantynopolu był cesarzem uniwersalnym, całego świata chrześcijańskiego. Koronacja Karola była więc kolejnym etapem wojny moralnej oraz politycznej pomiędzy wschodem a zachodem. W walce tej Bizantyńczycy chcieli ukazać swoją wielkość, jako spadkobierców Imperium Rzymskiego. Wrogie nastawienie Rzymian spowodowało, że Karol dążył do zbliżenia z Cesarstwem. Cesarz zachodu wyszedł więc z propozycją zawarcia małżeństwa z Ireną. W tym celu wysłał nawet posłów do stolicy imperium, których zadaniem było podjęcie negocjacji. Niestety, planowane małżeństwo nie doszło do skutku, ponieważ w 802 r. Irena, w wyniku spisku została pozbawiona władzy cesarskiej a następnie zesłana na wygnanie.

Upadek rządów cesarzowej Ireny. Wygnanie i śmierć pierwszej cesarzowej Bizancjum

Harun ar-Raszid

Bardzo szybko okazało się, że rządy Ireny są nieudolne. W rzeczywistości mieszkańcy stolicy jej nienawidzili. Aby zyskać przychylność ludu, wprowadzała liczne ulgi podatkowe. Nierozsądna polityka finansowa doprowadziła skarb państwa do bankructwa. Mimo, iż Teodor Studyta wychwalał jej wspaniałomyślność, działania te nie przyniosły żadnych rezultatów. Największe zagrożenie dla stabilności i przyszłości rządów Ireny stanowiło niebezpieczeństwo na wschodzie. Świat arabski przeżywał okres swojego największego rozkwitu za sprawą rządów wybitnego kalifa, Haruna al-Raszyda (786-809). Wyczerpane i nieudolnie dowodzone siły zbrojne cesarstwa nie były w stanie przeciwstawić się coraz większym zakusom wojsk arabskich. Siły kalifa bez problemu pustoszyły bizantyńskie ziemie w Azji Mniejszej. Efektem tych najazdów było zawarcie haniebnego dla Bizancjum porozumienia, na mocy którego zobowiązało się ono do płacenia ogromnego trybutu. Jednak mimo zawartego kompromisu, siły arabskie nadal pustoszyły terytoria cesarstwa. Czas zdawał się grać na niekorzyść samej cesarzowej. Rozgoryczenie poddanych wzrosło , gdy zaczęły krążyć pogłoski, że Irena rozważa kwestie o zawarciu małżeństwa z Karolem Wielkim. Posłowie zachodni domagali się bowiem uznania przez Rzymian prymatu papiestwa oraz przyjęcia zachodnich ceremoniałów religijnych. Dla Bizantyńczyków była to propozycja nie do przyjęcia. Widmo klęski stało się coraz bardziej realne. Cesarzową opuścili wszyscy zaufani doradcy. W 802 r., gdy wysłannicy Karola Wielkiego przebywali w Konstantynopolu, przeciwko rządom Ireny zawiązał się spisek, który doprowadził do jej detronizacji. Była już cesarzowa została wygnana początkowo na Wyspy Książęce, potem zaś na wyspę Lesbos, gdzie pokutowała za swoje grzechy. Zmarła w samotności w 803 r. Nowym cesarzem imperium został natomiast Nikefor I (802-811). W związku z jej walką o przywrócenie kultu ikon oraz ufundowanie wielu monasterów, ówczesny mnich Teodor Studyta wyniósł ją na ołtarze jako święta Cerkwi prawosławnej. Oficjalnie nie została nigdy nawet kanonizowana.

Bibliografia:

1. Dobrzyniecki Z., Intrygi bizantyjskie, Warszawa 2013.
2. Gregory T.E., Historia Bizancjum, Kraków 2008.
3. Herrin J., Krwawe Cesarzowe, Warszawa 2006.
4. Meyendorr J., Teologia bizantyjska, Warszawa 1984.
5. Ostrogorski G., Historia Bizancjum, Warszawa 1967.

^{Korekta: Diana Walawender
Redakcja merytoryczna: Iwona Górnicka}