Od fascynacji socjalizmem do myśli narodowej, czyli droga polityczna Zygmunta Balickiego

Zygmunt Balicki był jedną z czołowych postaci tworzących polski ruch narodowy na przełomie XIX i XX wieku. Wraz z Romanem Dmowskim i Janem Ludwikiem Popławskim udało mu się stworzyć nowoczesny obóz nacjonalistyczny. Dmowski i Popławski zajmowali się publicystyką, Balicki zaś tworzył zwarte konstrukcje myślowe, lepiej sprawdzał się w roli organizatora. Był również wybitnym badaczem w dziedzinie socjologii. Jednak jego myśl polityczna nie była związana od samego początku z myślą narodową.

Zygmunt Balicki

Zygmunt Balicki urodził się 30 grudnia 1858 r. w Lublinie. Był synem Seweryna i Karoliny z Pruszyńskich. Całe dzieciństwo i wczesna młodość Balickiego przypadła na okres niezwykle burzliwych i intensywnych zmian społecznych i gospodarczych, które miały wówczas miejsce na ziemiach polskich pod zaborami. Mimo to Zygmunt, podobnie jak jego ojciec, otrzymał staranne wykształcenie. Kształcił się w Gimnazjum Męskim w Lublinie, które ukończył w 1876 r. Szkoła ta charakteryzowała się trzymaniem żelaznej dyscypliny wśród uczniów.

Studia w ówczesnej stolicy Rosji – początek zainteresowania socjalizmem

Po pomyślnym zdaniu egzaminu maturalnego Balicki zdecydował się wyjechać do Petersburga i tam studiować na Wydziale Prawa Uniwersytetu Petersburskiego. To właśnie na studiach żywo zainteresował się polityką, która miała towarzyszyć mu już do końca życia. Wielu badaczy uważa, iż w początkowej fazie kształtowania się jego poglądów politycznych dużą rolę odegrały idee pozytywizmu. Jednak najbardziej zainteresował się działalnością kół socjalistycznych, które wówczas prężnie rozwijały się w Rosji carskiej i cieszyły bardzo dużą popularnością. Studia ukończył w roku 1880, po czym powrócił do Warszawy. Balicki organizował przede wszystkim kółka robotnicze, agitował i rozpowszechniał socjalistyczne druki wśród środowisk pracujących. Bardzo często jego działania można określić jako niezwykle kontrowersyjne. Nie miał nic przeciwko wysyłaniu anonimowych listów z pogróżkami do fabrykantów, w których pisał o wyzyskiwaniu przez nich robotników. Co więcej, w roku 1880 zorganizował zamach na życie Aleksandra Neumanna – tajnego agenta policji. Czynu tego dopuściło się dwóch robotników na brzegu Wisły. Wydarzenie to stało się bezpośrednią przyczyną pogromu, jakiego dokonała carska policja wśród środowisk socjalistycznych w Warszawie. 15 lutego 1881 r. nastąpił szereg aresztowań, obejmujących oprócz Warszawy także Wilno, Petersburg, Moskwę i Kijów. Balickiemu udało się uniknąć aresztowania. Nieustannie jednak żył w strachu, dlatego też postanowił zatrzeć wszelkie ślady swej działalności. Ponadto dzięki uzyskaniu fałszywego paszportu udało mu się wyjechać z Warszawy Koleją Petersburską do Lwowa. Podjął pracę w charakterze pomocnika fotografa w celu zdobycia środków do życia. Bardzo szybko ponownie zaangażował się w czynne życie polityczne – pisał do socjalistycznego dwutygodnika „Praca”, występował na zebraniach kółek robotniczych, nawiązywał kontakty ze studentami o podobnych poglądach politycznych. W roku 1881 stał się jednym z założycieli Stowarzyszenia Socjalistycznego Lud Polski. Organizacja ta jednak nie odegrała większej roli w kształtowaniu ruchu robotniczego. Wkrótce rozpoczęła się kolejna fala aresztowań, która znów szczęśliwie ominęła Balickiego.

Wrócił do Krakowa i dopiero tu został złapany i przewieziony do Lwowa. Osadzony został w lwowskim sądowym areszcie śledczym, zaś w dniach od 2 do 10 maja przed trybunałem orzekającym Sądu Krajowego Karnego we Lwowie odbyła się rozprawa, na której skazano dwudziestu czterech spośród dwudziestu sześciu oskarżonych. Zygmunt Balicki został skazany na karę czterech miesięcy aresztu. Mógł jednak liczyć na wsparcie ze strony przyjaciół – postanowili bowiem zorganizować i przeprowadzić ucieczkę. Plan ten jednak zakończył się niepowodzeniem. Na skutek starań Aleksandra Zawadzkiego zainicjowano proces zmierzający do ułaskawienia Balickiego. Dzięki interwencji samego księcia Adama Sapiehy u hrabiego Alfreda Potockiego, pełniącego funkcję namiestnika Galicji, Balicki uniknął wydania caratowi.

Działalność na emigracji

Po tych wydarzeniach osiadł w Szwajcarii, gdzie uzupełnił swoją wiedzę z zakresu prawa i socjologii. Rozwijał się na polu naukowym, żył jednak w niedostatku. W celu zdobycia środków do życia imał się rozmaitych prac. Brał dodatkowo udział w wielu inicjatywach społecznych i politycznych, toteż stosunkowo szybko stał się osobą popularną w środowisku polskiej emigracji. W roku 1891 ożenił się z młodszą od siebie o trzynaście lat Gabrielą z Iwanowskich – studentką Uniwersytetu w Genewie i członkinią Związku Młodzieży Polskiej. Małżeństwo jednak z czasem się rozpadło.

Co więcej, Balicki przebywając na emigracji dołączył do masonerii genewskiej, aby zmienić swój status uchodźcy. Z samą masonerią nie miał jednak nic wspólnego – nie opłacał składek, nie uczęszczał na zebrania braci. Dzięki tej trudnej decyzji otrzymał obywatelstwo, co pozwoliło mu odbyć służbę wojskową w Szwajcarii, a także obronić doktorat. Ponadto publikował również w „Przeglądzie Społecznym”. To właśnie w tym miesięczniku została opublikowana jego praca pod tytułem: Demokratyzm i liberalizm – studium socjologiczne.

„Zet”, czyli Związek Młodzieży Polskiej

Zygmunt Miłkowski

W roku 1887 został utworzony Związek Młodzieży Polskiej – „Zet”. To właśnie w tym czasie zaczęły kształtować się narodowe poglądy Balickiego, którym pozostał wierny już do końca życia. Duży wpływ na kształtowanie się owych poglądów miał niewątpliwie Zygmunt Miłkowski – polityk niepodległościowy, jeden z założycieli Ligi Polskiej i Ligi Narodowej. Ten polityk w swych poglądach zdecydowanie potępiał bierną obronę, a także trójlojalizm. Co ważne, nie dążył do wzniecenia kolejnego powstania narodowowyzwoleńczego. Dopuszczał taką możliwość, lecz jedynie w wyjątkowych okolicznościach. Balicki prężnie działał w tych organizacjach. Co ciekawe, przez część czasu swojej przynależności do Ligi Polskiej, a następnie Ligi Narodowej, Zygmunt Balicki utrzymywał kontakty z organizacjami socjalistycznymi. Świadczy o tym chociażby fakt przystąpienia w roku 1892 do Zagranicznego Związku Socjalistów Polskich. Dopiero gdy podczas jednego ze zjazdów ZZSP uchwalono, iż jego członkowie nie mogą należeć do żadnych innych organizacji politycznych Balicki zdecydował o wystąpieniu z tejże organizacji. Krok ten wielu badaczy uważa za definitywnie zerwanie z ideologią socjalizmu, na rzecz kształtowania myśli narodowej.

„Egoizm narodowy wobec etyki” jako jedno z dzieł programowych ruchu narodowego

Po przeprowadzce do Monachium nieustannie marzył o powrocie na polską ziemię. W styczniu 1898 r. udało mu się w końcu uzyskać pozwolenie na zamieszkanie w Krakowie, gdzie rozpoczął się okres jego najintensywniejszej pracy politycznej. W roku 1902 opublikował swoje najsłynniejsze dzieło, stanowiące tuż obok Myśli nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego, wykładnię poglądów ruchu narodowego. Mowa tu o pracy pt. Egoizm narodowy wobec etyki.

Punktem wyjścia w tym dziele było pytanie sformułowane przez Herberta Spencera: jaki typ społeczny wytwarza się pod wpływem postępowania jednostki? Próba odpowiedzi na to pytanie doprowadziła Balickiego do przekonania o istnieniu dwóch różnych etyk: etyki ideałów – czyli indywidualistycznej oraz etyki idei – czyli społecznej. Praca ta uznawana jest za nadal aktualną, mimo upływu ponad stu lat od jej pierwszego wydania. „Nie ma prawdopodobnie narodu, który by posiadał tak słabe poczucie egoizmu, tak często sprzeniewierzał się obowiązkom wobec samego siebie i swej przyszłości, jak nasz naród i to zwłaszcza w czasach ostatnich, po utracie niepodległości, kiedy egoizm bezwzględny stać się był powinien pierwszym jego przykazaniem, kiedy w myśl etyki społecznej, jest on jego prawem i obowiązkiem. Słabą indywidualność narodu, brak charakteru w polityce tych, którzy kierowali jego losami, obawę walki bezwzględnej, wszystkie te braki podajemy chętnie jako przejawy altruistycznych jego skłonności i niemal chełpimy się niemi, jako cechami naszej wyższości moralnej w polityce międzynarodowej”1 .

W swych pracach bardzo mocno akcentował znaczenie dziedzictwa kulturowego, podkreślał, iż naród powinien być nadrzędną wartością każdego Polaka. Pisał, iż: „Naród jest naszym najwyższym dobrem na ziemi”2 .

Współpraca z Romanem Dmowskim

Roman Dmowski

To właśnie w mieszkaniu Balickich w Krakowie odbywały się spotkania czołowych działaczy Ligi Narodowej. W tym mieście nawiązała się współpraca Balickiego, Dmowskiego i Popławskiego. W roku 1899 Balicki wziął udział w konferencji rozbrojeniowej w Hadze. Jego celem było umiędzynarodowienie kwestii polskiej. Z tego względu wygłosił memoriał, w którym analizował skutki nasilającej się germanizacji, a także rusyfikacji. Pokój w Europie był dla niego równoznaczny z koniecznością istnienia suwerennego państwa polskiego. Pięć lat później udał się wraz z Romanem Dmowskim do Kopenhagi, gdzie wraz z fińskimi narodowcami omawiano wewnętrzną sytuację Rosji. Wspólnie stwierdzono, iż przewidywana wojna rosyjsko-japońska może przynieść korzystne skutki dla obu narodów. W tym samym roku przystąpiono we Lwowie do tworzenia struktur Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. Poglądy Balickiego coraz bardziej ewoluowały w kierunku nacjonalistycznym.

Balicki, podobnie jak Roman Dmowski, uważał, iż metody rewolucyjne postulowane m.in. przez PPS Frakcję Rewolucyjną, dezorganizują polskie społeczeństwo, a także przyczyniają się do nasilania antagonizmów, które niszczą jedność narodu.

W roku 1910 Balicki trafił do więzienia we Włocławku za opublikowanie dwa lata wcześniej na łamach „Przeglądu Narodowego„ tak zwanego ”Programu Szymona Konarskiego”. W tym czasie Balicki na łamach tego czasopisma bardzo krytycznie komentował ugrupowania i postulaty socjalistyczne. Pobyt w więzieniu wykorzystał na wzmożoną pracę intelektualną.

Wybuch pierwszej wojny światowej zastał go w Petersburgu, gdzie przebywał w charakterze korespondenta „Gazety Warszawskiej”. Narodowa Demokracja opowiedziała się w tej wojnie rzecz jasna po stronie rosyjskiej. Endecy uważali, iż jest to państwo słabe i wewnętrznie niezorganizowane, co może być niewątpliwie pomocne dla sprawy polskiej.

Apatia i ograniczanie aktywności politycznej

Coraz bardziej postępujące problemy zdrowotne zmusiły Balickiego do stopniowego ograniczania aktywności politycznej. Według relacji jego przyjaciół czuł się coraz bardziej samotny i rozgoryczony. Popadł w depresję i żył w samotności.

Po wyjeździe Romana Dmowskiego z Petersburga w 1915 r. spodziewano się, iż kierownictwo nad Narodową Demokracją przejmie Balicki. Nie stało się tak jednak prawdopodobnie ze względu na jego zły stan zdrowia, a także postępujący brak chęci do dalszego czynnego uczestnictwa w życiu politycznym.

Wielki działacz niepodległościowy niestety nie dożył dnia odzyskania przez Polskę niepodległości. Zmarł w wieku pięćdziesięciu ośmiu lat 12 września 1916 r. na zawał serca w wynajmowanym przez siebie pokoju. Ciało zostało odnalezione przez małżeństwo Lutosławskich. Pogrzeb odbył się 15 września  przy udziale najbliższych przyjaciół i najbardziej zaufanych pracowników. Szczątki Zygmunta Balickiego zostały sprofanowane przez Bolszewików w 1920 r., kiedy to zostały złożone w zbiorowej mogile po uprzednim wywiezieniu wszystkich znajdujących się w podziemiach kościoła trumien. Działania jego małżonki, mające na celu sprowadzenie zwłok już do wolnej Polski zakończyły się niestety niepowodzeniem.

Bibliografia:

Źródła:

1. Balicki Z., Egoizm narodowy wobec etyki, PARLAMENTARYZM. Wybór Pism, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2008.

2. Balicki Z., Zasady wychowania narodowego, PARLAMENTARYZM. Wybór Pism, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2008.

Literatura:

1. Dawidowicz A., Zygmunt Balicki (1858-1916), Działacz i teoretyk polskiego nacjonalizmu, Kraków 2006.

2. Grott B., Zygmunt Balicki- ideolog Narodowej Demokracji, Kraków 1995.

3. Wapiński R., Roman Dmowski, Lublin 1998.

^{Korekta: Kinga Giemza}

1. Z. Balicki, Egoizm narodowy wobec etyki, PARLAMENTARYZM. Wybór Pism, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2008, s. 24. [↩]
2. Z. Balicki, Zasady wychowania narodowego, PARLAMENTARYZM. Wybór Pism, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2008, s. 16. [↩]