Justynian II - ostatni przedstawiciel dynastii heraklijskiej

Ostatni przedstawiciel dynastii heraklijskiej Justynian II  (669–711) panował dwukrotnie. Był synem cesarza Konstantyna IV i Anastazji. Znienawidzony przez współczesnych sobie ludzi, został okrzyknięty despotą i okrutnikiem. Pomimo tak negatywnych opinii, panowanie imperatora należało do udanych. Udało mu się ustabilizować na jakiś czas sytuację gospodarczą i militarną cesarstwa. Sukcesy te jednak nie uchroniły go od strasznego końca, jakim była kara śmierci.

Pierwsze panowanie Justyniana II 685–695

Solid Justyniana II / źródło: p.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0

Kiedy w 685 r. zmarł cesarz Konstantyn IV, władzę w imperium bizantyńskim przejął jego syn Justynian. Nowo wybrany cesarz nie cieszył się jednak dobrą opinią współczesnych mu ludzi. W źródłach historycznych tamtego okresu został przedstawiony jako człowiek gwałtowny, nierozważny, impulsywny. Zarówno słynne imię, które nawiązywało do cesarza Justyniana Wielkiego (527–565), jak i przynależność do znanej dynastii heraklijskiej spowodowały, że nowy cesarz uważał się za Boga. Jego pewność siebie oraz dyktatorskie zapędy przysporzyły mu licznych przeciwników, co wkrótce doprowadziło do jego ostatecznego upadku. Gdy przejmował rządy, sytuacja na wschodnich granicach była unormowana, gdyż kalifat po śmierci Muʼawiji przechodził wewnętrzny kryzys. Nowy kalif Abd al-Malik był zwolennikiem zawarcia traktatu pokojowego z Bizancjum, który przyniósł imperium wymierne korzyści. Do najważniejszych postanowień tego układu należało przede wszystkim równe dzielenie między obydwoma państwami podatków pochodzących z Cypru, Armenii i Iberii. Po ustabilizowaniu sytuacji na wschodzie basileus mógł się zająć sprawami na Bałkanach. Już na początku swojego panowania w latach 687–688 wysłał swoje wojska to Tracji aby, jak podaje historyk Teofanes, „zmusić do uległości Bułgarów i Słowian”. Osobiste dowództwo imperatora nad wojskiem zakończyło się sukcesem kampanii z lat 688–689. Nie tylko podporządkował wiele terytoriów słowiańskich, ale odzyskał też Tesalonikę, do której wjechał triumfalnie. Jednocześnie hojnie uposażył kościół św. Dimitriosa,  wydając tzw. edykt Justyniana, na mocy którego zwolnił go ze wszelkich podatków.

Po sukcesach w kampanii wojennej cesarz rozpoczął akcję przesiedlania nowo podbitej ludności. Słowian przesiedlił do Azji Mniejszej i osiedlił w temie Opsikion w charakterze stratiotów. Rozpoczął także reformę systemu podatkowego obowiązującego od czasów Dioklecjana. System ten, nazywany capitatio-iugatio, polegał na połączeniu podatku pogłównego z gruntowym. Justynian II, chcąc usprawnić system podatkowy, uchwalił przepis, mocą którego rozdzielił oba te podatki. W ten sposób pogłówne obowiązywało wszystkich podatników, niezależnie od miejsca zamieszkania, co prowadziło do zmniejszenia obciążeń ludności wiejskiej. Za jego panowania intensywnie rozrosły się majątki kościelne i klasztorne.

Cesarz jako osoba wielce religijna, bardzo angażował się w sprawy Kościoła. Dzięki jego inicjatywie w 692 r. zwołano sobór in Trullo  (nazwany tak, ponieważ jego obrady odbywały się w sali cesarskiej ozdobionej kopułą), który miał charakter głównie organizacyjny. Na jego obradach przyjęto 102 kanony organizacyjne, które miały podnieść etykę chrześcijańską. Ponadto na soborze zostały potępione niektóre praktyki pogańskie, np. Brumali  (święto podczas winobrania, kiedy to mężczyźni i kobiety przebierali się w różne stroje, wyśpiewując hymny ku czci Dionizosa). Sobór przyczynił się jednak do coraz większego rozdźwięku pomiędzy Kościołem wschodnim a zachodnim. Potwierdzono możliwość wstępowania w związki małżeńskie przez duchowieństwo wschodnie, Wschód odrzucił także sobotę jako dzień postu. Cesarz, będąc bogobojnym władcą, podjął decyzję o wykorzystaniu portretu Chrystusa jako głównego motywu bizantyńskich złotych monet, co było wcześniej niespotykane.

Mimo odnoszonych sukcesów Justynian II musiał się zmagać z coraz większą opozycją polityczną. Despotyczny i antyarystokratyczny charakter cesarza dodatkowo potęgował jej opór. Masy ludu były niezadowolone z powodu bezwzględnego ściągania podatków przez urzędników państwowych, zwłaszcza dwóch znienawidzonych ministrów skarbu, Stefana i Teofotesa. Powyższe czynniki spowodowały rozruchy w całym imperium, które w rezultacie doprowadziły do obalenia cesarza. Jego najbliżsi współpracownicy padli ofiarą tłumu, natomiast zdetronizowanemu cesarzowi obcięto nos i zesłano na Chersonez. Odtąd był nazywany „Rinotmetą„ (”Obciętonosy”).

Wygnanie i powrót. Drugie panowanie cesarza Justyniana II

Na czele buntu, który skończył się obaleniem cesarza, stał zasłużony wódz Leoncjusz, który wcześniej popadł w niełaskę władcy. Po obaleniu imperatora to właśnie Leoncjusz został nowym władcą, panując jedynie trzy lata do 698 r. W czasie swoich rządów wysłał do Afryki Północnej swojego dowódcę floty Apsimara w celu odbicia tych terenów z rąk Arabów. Nieoczekiwanie jednak Apsimar został obwołany cesarzem jako Tyberiusz II (698–705). Jako imperator skupił się przede wszystkim na zagadnieniach militarnych m.in. odnawiał nadmorskie mury Konstantynopola, zorganizował również wyprawę na Cypr i do Syrii.

W tym samym czasie wygnany Justynian II poślubił siostrę kagana Chazarów, wchodząc z nim w sojusz. Ekscesarz z powodu okaleczenia nosił złotą protezę ukrywającą jego oszpecenie. Dzięki pomocy zarówno Chazarów, jak i chana Bułgarów Terwela udało mu się w 705 r. odzyskać tron i jako jednemu z nielicznych cesarzy ponownie objąć władzę. Swoje rządy rozpoczął od rozprawienia się z wewnętrzną opozycją oraz od ukarania buntowników. Mimo tych działań ponownie zawiązała się przeciwko niemu opozycja, przy pomocy której obalono go, a na nowego władcę wybrano Bardanesa, panującego jako cesarz Filipik. Justynian wraz z rodziną został zgładzony, a jego głowę wystawiony na widok publiczny. Upadek Justyniana II rozpoczął okres słabych i niestabilnych rządów, które zakończyło wstąpienie na tron cesarza Leona III w 717 r.

Bibliografia

1. Baynes N.H., Moss H., Bizancjum, Warszawa 1964.
2. Gregory T.E., Historia Bizancjum, Kraków 2008.
3. Jurewicz O., Encyklopedia kultury bizantyńskiej, Warszawa 2002
4. Mango C., Historia Bizancjum, Gdańsk 1997.
5. Ostrogorski G., Dzieje Bizancjum, Warszawa 2008.
6. Zakrzewski K., Bizancjum w średniowieczu, Kraków 1995.

^{Redakcja merytoryczna: Łukasz Konopko}

^{Korekta: Edyta Chrzanowska}