Rozwój prasy na ziemiach polskich pod zaborami

W XVIII w. rozpoczęła się modernizacja prasy i zaczęto jej używać w celach politycznych, czego przykładem był _„Monitor^”. Wtedy też pojawiły się pierwsze czasopisma literackie, takie jak „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Upadek państwa, którego dopełnieniem był trzeci rozbiór, oczywiście znalazł też odzwierciedlenie w życiu kulturalnym, w tym w funkcjonowaniu rynku prasowego, który do wybuchu I wojny światowej i odzyskania przez Polskę niepodległości różnie rozwijał się  na terenie trzech zaborów. Możliwe jest wyodrębnienie kilku okresów, podczas których doszło do modernizacji, upowszechnienia i specjalizacji prasy polskiej.

Merkuriusz Polski Dzieje Wszystkiego Świata w Sobie Zamykający dla Informacji Pospolitej

Prasa polska do końca XVIII w. rozwijała się podobnie jak w pozostałej części Europy. Pierwsze polskie gazety zamawiane przez dwór królewski i bogatą szlachtę pochodzą z przełomu XV/XVI w. Najstarsze czasopismo w języku ojczystym, czyli „Merkuriusz Polski Dzieje Wszystkiego Świata w Sobie Zamykający dla Informacji Pospolitej„ z 1661 r., ukazywało się tylko przez pół roku, ale jego powstanie było ważną cezurą i początkiem kształtowania się prasy w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Aby wydawany druk można było uznać za prasę _„(…) po pierwsze, musi zawierać wiadomości i komentarze o tym, co się ostatnio wydarzyło społecznie ważnego; po drugie, musi być przygotowywana z myślą o możliwie szerokim jej rozpowszechnieniu wśród potencjalnie zainteresowanych czytelników, po trzecie (…), musi należeć do ciągu podobnych publikacji przygotowywanych w regularnych odstępach czasu^”1 .

Ze względu na utratę niepodległości nasz rynek prasowy musiał pełnić inną rolę niż zachodni. Podczas gdy tam starano się uatrakcyjniać czasopisma i dostosowywać je do profilu odbiorcy, u nas skupiano się na sprawach politycznych. Podejmowano też próby unowocześnienia i upodobnienia prasy do wzorców zachodnich, ale nie udało się osiągnąć tak wysokiego poziomu. Duży wpływ na to miał brak poparcia za strony państwa, na które zazwyczaj mogły liczyć zagraniczne gazety. Na ziemiach polskich było wręcz przeciwnie ‒ zaborcy dążyli do ograniczenia znaczenia prasy narodowej przez cenzurę, potrzebę uzyskania koncesji i wydawanie własnych gazet. Kiedy angielska Agencja Reutera czy niemiecka Agencja Wolffa były już ogromnymi i opłacalnymi przedsiębiorstwami, na naszych terenach dopiero podejmowano próby organizacji takiego przedsięwzięcia, co udało się nie wcześnie niż w 1918 r., gdy powołano Polską Agencję Telegraficzną. Czasopisma wydawano w małych nakładach, zazwyczaj obejmujących tylko konkretny zabór. Ich oddziaływanie nie ograniczało się jednak tylko do nabywców, bo często jeden egzemplarz czytało wiele osób, a informacje były dalej przekazywane drogą ustną. Umasowienie prasy również nastąpiło u nas później niż na Zachodzie, bo dopiero na początku XX w. Czasopisma zajmowały pierwsze miejsce w przekazywaniu bieżących informacji, natomiast ich rola kulturalna i rozrywkowa była mniejsza niż za granicą. Wciąż ważniejsze w tej sferze były tradycyjne środki przekazu ‒ głównie książki. Charakterystyczny dla naszego narodu był też rozwój prasy emigracyjnej, który nastąpił po powstaniu listopadowym.

Ze względu na przewagę pewnych treści gazety i czasopisma wychodzące na ziemiach polskich można podzielić na: informacyjne, polityczne i kulturalno-rozrywkowe. W odniesieniu do ówczesnej sytuacji Polski największą rolę pełniła prasa polityczna. W jej rozwoju wyróżnia się kilka etapów: od 1795 r. do powstania listopadowego, następnie do powstania styczniowego oraz do wybuchu I wojny światowej.

Po trzecim rozbiorze nastąpił upadek prasy, która musiała przyzwyczaić się do funkcjonowania
w nowych warunkach ograniczonej wolności. Do kongresu wiedeńskiego i powstania Królestwa Polskiego rozwój był dosyć słaby ‒ pojawiały się głównie czasopisma informacyjne. Podczas krótkiego okresu istnienia Księstwa Warszawskiego także panowała cenzura, a w prasie propagowano kult napoleoński. Gwałtowną zmianę możemy zauważyć po 1815 r., kiedy z większości jego ziem utworzono Królestwo Polskie. Na trzy lata zniesiono cenzurę prewencyjną i można było mówić o względnej wolności wypowiedzi. Czasopisma informacyjne zaczęły określać swoje oblicze ideologiczne ‒ _„Gazeta Warszawska^”, założona już w 1774 r., stała na dość lojalistycznym stanowisku. Powstała w opozycji _„Gazeta Codzienna Narodowa i Obca^”, głosząca hasła liberalne, została zamknięta po roku działalności. Równie krótki żywot miał _„Orzeł Biały^” wydawany przez Brunona Kicińskiego, jedną z czołowych postaci na rynku prasowym w tamtym okresie, współpracownika prawicowego „Polaka Sumiennego” i uczestnika powstania listopadowego. Pisma takie jak: _„Gazeta Polska^”, _„Dziennik Warszawski^” czy _„Powszechny Dziennik Krajowy^” były organami romantyków i przekazywały Polakom informacje o sytuacji w Europie, m.in. o rewolucjach we Francji i Belgii. Przyczyniały się do umocnienia przekonania o rozpadzie porządku wiedeńskiego i możliwości odzyskania niepodległości, co przełożyło się na wybuch powstania listopadowego.  Podczas tego zrywu Rząd Tymczasowy zlikwidował Wydział Cenzury i można mówić o wolności prasy. Ukazywały się więc czasopisma patriotyczne, np. _„Kurier Polski^”, w których wzywano do walki, ale też krytykowano niezdecydowanie generałów. Wspomniany już _„Polak Sumienny^” i _„Zjednoczenie^” miały charakter bardziej ugodowy, publikował tam m.in. Aleksander Wielopolski. Po upadku powstania zaczęły powstawać pierwsze czasopisma emigracyjne, choć były dość prowizoryczne i rzadko docierały na ziemie polskie. Wiązały się głównie z działalnością Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (_„Demokrata Polski^”) i konserwatystów (_„Trzeci Maj^”). Królestwo Polskie dominowało wówczas pod względem liczby tytułów prasowych. Stosunkowo dużą swobodę miała prasa galicyjska, mimo że nie pojawiały się tam jeszcze czasopisma o charakterze stricte politycznym, ponieważ wydawcy narzucili sobie pewien rodzaj autocenzury w obawie przed konfiskatą nakładu. Liberalne idee lansowała m.in. _„Pszczółka Krakowska^”. W Wielkim Księstwie Poznańskim też nie nastąpił jeszcze rozwój gatunku, skupiano się na przekazywaniu informacji. Najsilniejsza cenzura panowała w zaborze rosyjskim, przez co prasa nie pełniła tam dużej roli politycznej. Jak można zauważyć, głównymi czynnikami, dzięki którym czasopisma Królestwa Polskiego nabrały charakteru ideologicznego, były: silny ruch patriotyczny, którego ośrodkiem była m.in. Warszawa, nowy prąd umysłowy – romantyzm, powstanie antyrosyjskie i początkowe złagodzenie cenzury.

Kolejnym okresem w rozwoju prasy politycznej był czas między dwoma powstaniami. W Królestwie Polskim nastąpił wtedy regres ze względu na zaostrzenie cenzury prewencyjnej podczas rządów Iwana Paskiewicza i wykorzystanie prasy do celów propagandy carskiej. Rozpoczął się też proces unifikacji tych ziem z zaborem rosyjskim. Ukazywały się głównie pisma lojalnościowe, np. _„Dziennik Powszechny^” czy _„Dziennik Warszawski^”, a zorientowane inaczej tytuły nie miały szans na legalne zaistnienie. Pewnym ośrodkiem intelektualnym od 1841 r. stała się _„Biblioteka Warszawska^”, czasopismo naukowe ukazujące różne punkty widzenia, choć w wyraźnie określonych przez cenzurę granicach. Rozwój czasopism politycznych nastąpił za to w dwóch pozostałych zaborach. W Krakowie w 1848 r. powstał _„Czas^”, założony m.in. przez Pawła Popiela, główny organ konserwatystów, później kojarzony ze stańczykami i krakowską szkołą historyczną. Poglądy liberalno-demokratyczne były głoszone w _„Jutrzence^”. W 1848 r. zniesiono cenzurę prewencyjną w zaborze pruskim, co przyczyniło się do powstania m.in. „Gazety Polskiej” Hipolita Cegielskiego, lansującej hasła pracy organicznej, czy _„Dziennika Polskiego^” Karola Libelta, w którym pojawiały się wizje niepodległej Republiki Polskiej. Wprowadzony w 1850 r. obowiązek uzyskania zezwolenia na działalność wydawniczą spowodował pewne załamanie rynku, ale w 1859 r. zaczęła wychodzić kolejna ważna gazeta pozytywistyczna ‒ _„Dziennik Poznański^”. Warte uwagi jest też pojawienie się w Królestwie Polskim podczas powstania styczniowego prasy konspiracyjnej, niespotykanej nigdzie dotąd na taką skalę. Rząd Narodowy miał własne czasopismo _„Ruch^”, oprócz niego wychodziły m.in. _„Wiadomości z Pola Bitwy^” i _„Strażnica^”. Lata 1831‒1863 charakteryzowały się rozwojem prasy w zaborach austriackim i pruskim. Gorzej sytuacja wyglądała na ziemiach pod władzą rosyjską, ale ważną rolę spełniły czasopisma z okresu powstania styczniowego, które stały się prototypem późniejszych tajnych druków w Polsce i na świecie.

Strona tytułowa gazety z 28 października 1931 r.

Po upadku powstania styczniowego warunki dla rozwoju rynku prasowego ponownie były najmniej korzystne w zaborze rosyjskim. Czasopisma polskie zostały zupełnie zlikwidowane, a w Królestwie Polskim zaostrzono cenzurę prewencyjną. Zmieniło się to po 1905 r., gdy stała się ona dobrowolna, nakład jednak mógł być skonfiskowany po druku. Czasopisma zmieniały się w organy ruchów politycznych. Od 1894 r. ukazywał się tajny _„Robotnik^” – pismo PPS. Endecy skupili się wokół _„Gońca Porannego^”, _„Gazety Porannej 2 Grosze^” i _„Przeglądu Narodowego^”. _„Słowo^” i _„Kurier Polski^” były kojarzone z konserwatystami. Najswobodniej prasa mogła się rozwijać w Galicji, gdzie nie było systemu koncesji, cenzury prewencyjnej i panowała autonomia. Konserwatywni podolacy założyli w 1884 r. _„Przegląd Polityczny, Społeczny i Literacki^”, wciąż działał stańczykowski _„Czas^”, z którym polemikę toczyli demokraci na łamach _„Reformy^” i _„Nowin^”. W stolicy Galicji pojawił się _„Przegląd Lwowski^” głoszący hasła ultramontańskie. Rozwijał się ruch socjalistyczny, którego organem był dziennik _„Naprzód^” Ignacego Daszyńskiego. Ludowcy czytali _„Przyjaciela Ludu^”, chadecy ‒ _„Ruch Katolicki^” czy _„Przedświt^”. Charakterystyczne jest też pojawianie się pism młodzieżowych oddziałujących na kształtowanie się postawy politycznej, m.in. niepodległościowego _„Promienia^” czy _„Skauta^”. Podobnie sytuacja prasy wyglądała na ziemiach pod zaborem pruskim, gdzie panowała cenzura represyjna. Wydawany od 1872 r. _„Kurier Poznański^” miał oblicze lojalistyczne, ale pojawiły się też czasopisma reprezentujące inne nurty. Hasła _„obrony wiary i narodu^” wysuwał ludowy _„Orędownik^”. PPS wydawała _„Gazetę Robotniczą^”, a konserwatyści zgromadzili się wokół _„Dziennika Poznańskiego^”. Wychodziło też wiele pism endeckich, jak np. _„Kurier Poznański^” i _„Praca^”. W tym zaborze ukazywały się także pisma lokalne, które reprezentowały interesy konkretnych regionów. Były to np. _„Gazeta Olsztyńska^” na Warmii i Mazurach, _„Gazeta Grudziądzka^” na Pomorzu i Kujawach czy _„Dziennik Górnośląski^”. Okres 1864‒1914 możemy uznać za czas największego rozwoju prasy w XIX w. Przyczyniły się do tego: liberalizacja prawa prasowego, powstawanie masowych ruchów politycznych, wzrost wykształcenia i zamożności społeczeństwa, większe możliwości techniczne i dążenie do modernizacji prasy na wzór zachodni.

Oprócz prasy o profilu politycznym istniała też oczywiście taka, która skupiała się na przekazywaniu informacji oraz szeroko pojętej rozrywce. W 1796 r. w zaborze rosyjskim zaczął się ukazywać _„Kurier Litewski^”, a w austriackim _„Gazeta Krakowska^”. W pruskim dominowała _„Gazeta Warszawska^”, _„Korrespondent Warszawski i Zagraniczny^” oraz poznańska _„Gazeta Południowo-Pruska^”. Po kongresie wiedeńskim wydawano już więcej pism. W Królestwie Polskim informacje z Europy można było przeczytać w ukazującym się od 1821 r. „Kurierze Polskim„, który docierał do niższych warstw i upowszechniał oświatę. Ciekawym zjawiskiem był wychodzący tylko przez rok _„Dostrzegacz Nadwiślański^”, pierwsze czasopismo żydowskie redagowane po polsku i w jidysz. W zaborze rosyjskim pojawiły się pisma o charakterze satyrycznym ‒ w litewskich _„Wiadomościach Brukowych^” wyszydzano zacofanie części szlachty. W Galicji ośrodkiem myśli kulturalnej były _„Gazeta Krakowska^” i _„Pamiętnik Lwowski^”. Mieszkańcy Wielkiego Księstwa Poznańskiego informacje czerpali z _„Gazety WKP^”. Przed powstaniem listopadowym zaczęły się też ukazywać pierwsze czasopisma fachowe, rozpoczynające proces specjalizacji prasy.

W okresie 1831‒1863 cenzura dotyczyła głównie treści politycznych, ale też doboru informacji z zagranicy. Prasy używano m.in. do ogłaszania zarządzeń i nakazów władzy. W 1851 r. Henryk Rzewuski utworzył lojalistyczny _„Dziennik Warszawski^”, prowadził go jednak na wysoki poziomie, wzorując się na gazetach zachodnich, co wywołało u innych wydawców potrzebę modernizacji i korzystnie wpłynęło na sytuację rynku prasowego. Rolę kulturotwórczą pełniły _„Przegląd Naukowy^” oraz _„Tygodnik Ilustrowany^”. W zaborze austriackim ukazywało się pierwsze czasopismo kobiece _„Dziennik Mód Paryskich^”. W pruskim natomiast działalność rozpoczął _„Tygodnik Literacki^”, do którego pisali m.in. Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński. W okresie największego rozwoju prasy, po powstaniu styczniowym, wydawano też skupiający inteligencję _„Przegląd Poznański^”. W Galicji pojawiło się wiele czasopism kulturalnych, np. _„Tydzień Literacki^”, _„Miesięcznik Artystyczny i Literacki^” czy _„Rydwan^”. Funkcję rozrywkową spełniały satyryczne _„Liberum Veto^” oraz _„Szczutek^”. Pojawiały się też pisma dla ludu, np. _„Wieniec^” i _„Pszczółka^” ks. Stanisława Stojałowskiego. W zaborze rosyjskim działały dzienniki informacyjne, jak np. _„Kurier Warszawski^”. Czasopisma były też organami pozytywistów, którzy skupiali się m.in. wokół _„Prawdy^” i _„Przeglądu Tygodniowego^”. Pojawiły się pisma dla kobiet ‒ _„Bluszcz^” i satyryczne ‒ _„Mucha^”. Grono odbiorców poszerzono o mieszkańców wsi, dla których przeznaczono _„Zaranie^” i _„Zorzę^”. Stworzono specjalistyczne naukowe publikacje, takie jak _„Przegląd Filozoficzny^” i _„Przegląd Historyczny^” oraz pierwszą ekonomiczną _„Gazetę Handlową^”. Jak widzimy, prasa informacyjna i rozrywkowa także przeżywały największy rozkwit w drugiej połowie XIX w. Dostęp do aktualnych wiadomości był najbardziej ograniczony w zaborze rosyjskim, zwłaszcza po upadku powstań. Bardzo prężnie rozwijał się rynek prasy kulturalnej w Galicji, w Poznaniu był zdominowany przez środowiska pozytywistyczne. Można zauważyć też decentralizację w zaborze pruskim, podczas gdy w rosyjskim i austriackim główne ośrodki prasowe były tożsame z centrami kultury ‒ Warszawą, Krakowem, Lwowem. Przełom XIX/XX w. to czas specjalizacji czasopism i bardziej szczegółowego określania profilu czytelnika – adresatami stają się kobiety, młodzież, sympatycy nurtów politycznych czy przedstawiciele określonych zawodów.

„Czas”

Prasa polska pod zaborami, podobnie jak zagraniczna, pełniła różne funkcje, ale z powodu formalnego braku państwowości główny nacisk kładziono na jej znaczenie polityczne. Przede wszystkim służyła upowszechnianiu poglądów i idei ‒ w ten sposób wykorzystywali ją zarówno liberałowie, jak i konserwatyści, socjaliści, narodowcy. Dzięki niej mogli dotrzeć do masowego odbiorcy, co ważne – także do ludności wiejskiej i młodzieży. Czasopisma propagowały idee niepodległościowe i nie dopuszczały do zapomnienia o potrzebie walki (wzywanie do powstania) i pracy organicznej (apele pozytywistów). Pozwalały też na prowadzenie rzeczowych analiz i polemik politycznych, zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji. Dzięki tajnej prasie możliwa była działalność konspiracji, np. podczas powstania styczniowego. Czasopisma polskie przyczyniły się do uniezależnienia od informacji czerpanych ze źródeł państwa zaborczego i wyrażały sprzeciw wobec germanizacji i rusyfikacji. Na ich łamach możliwy był protest przeciwko działaniom antypolskim, np. w krakowskim _„Czasie^” opublikowano listy Henryka Sienkiewicza potępiające postępowanie władz pruskich wobec dzieci we Wrześni. Oprócz tych najważniejszych funkcji prasa oczywiście zajmowała się też informowaniem o wydarzeniach lokalnych i światowych oraz kształtowaniem gustów kulturalnych odbiorców. Była również kierowana do określonych grup specjalistów, którzy mogli czytać fachowe artykuły, do mniejszości czy do mieszkańców danych regionów. We wszystkich zaborach jednak funkcja polityczna była najistotniejsza.

Dziewiętnasty wiek był bardzo ważnym okresem w dziejach prasy polskiej, która przeżyła wtedy gwałtowny rozwój. Działała nie tylko w opozycji do zaborcy i pod stopniowo łagodzoną cenzurą, lecz także próbowała nadążyć za wydawnictwami zachodnimi, które znajdowały się w nieporównanie lepszych warunkach politycznych. Niemożliwe było ujednolicenie rynku prasowego ze względu na rozbicie narodu na trzy oddzielne zabory. Próby podejmowane na emigracji nie zakończyły się sukcesem. Myślę jednak, że pomimo tych przeciwności, wydawcy prasy polskiej funkcjonowali wyjątkowo sprawnie, na co wskazuje duża liczba tytułów ukazujących się przed I wojną światową (ok. 1100). Część z nich była dość efemeryczna, ale np. _„Kurier Warszawski^” czy _„Czas^” przetrwały do 1939 r., a konspiracyjna prasa powstania styczniowego dała wzorzec dla późniejszych wydawnictw z II wojny światowej i czasów PRL-u. W XIX w. zaczęły się też wyodrębniać gatunki czasopism, które rozwinięte przez kolejne stulecie, stały się podstawą dzisiejszego rynku prasowego.

Bibliografia:

1. Jarowiecki J., Prasa na ziemiach polskich XIX i XX wieku, Wrocław 2013.
2. Łojek J., Myśliński J., Władyka W., Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988.
3. Pisarek W., Wstęp do nauki o komunikowaniu, Warszawa 2008.

^{Korekta: Edyta Chrzanowska}

1.  W. Pisarek, Wstęp do nauki o komunikowaniu, Warszawa 2008, s. 210. [↩]