„Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1945‒1989” ‒ R. Łatka ‒ recenzja

W 2016 r. ujrzała światło dzienne dysertacja doktorska pióra Rafała Łatki pt. Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1945‒1989. Tom ten wydany został w ramach projektu badawczego prowadzonego przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie pt. Władza i społeczeństwo w Małopolsce i na Ziemi Świętokrzyskiej 1945‒1989/1990. Sama praca została wyróżniona w ósmej edycji Konkursu im. Władysława Pobóg-Malinowskiego na Najlepszy Debiut Historyczny Roku.

Publikacja, nad którą się pochylamy, składa się z ośmiu rozbudowanych rozdziałów, wprowadzenia, podsumowania, wykazu skrótów, przeszło stu ilustracji, bibliografii oraz indeksu osobowego. Całość liczy 558 stron.

Samym celem publikacji jest „możliwie szerokie przedstawienie polityki władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1980‒1989, a w szczególności omówienie jej priorytetów i praktycznego wprowadzania założeń w życie”. Jest to temat i cel o tyle ciekawy i zarazem nowatorski, że do tej pory nie powstała jeszcze publikacja, która omawiałaby tę tematykę w powyższym zakresie.

Praca Rafała Łatki przyjęła postać głównie chronologiczną, jednak podrozdziały i wątki omawiają meandry polityki wyznaniowej w sposób problemowy. W rozdziale pierwszym autor, zarysowując tło historyczne dla swej pracy, charakteryzuje politykę wyznaniową Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Omawia struktury partyjne i administracji państwowej, aparat bezpieki oraz metody i praktyki przez nie stosowane. Jako cezury czasowe autor zastosował lata 1956, 1970 oraz rok 1978. Ta ostatnia data-symbol, wybór kard. Karola Wojtyły, pasterza archidiecezji krakowskiej, na papieża, może być dyskusyjna. Sam autor zdaje sobie z tego sprawę pisząc na str. 85: „Polityki władz wobec Kościoła nie zmienił nawet wybór Karola Wojtyły na papieża 16 października 1978 r.”. Ze względu na relację państwo-Kościół pozostać można by było przy dotychczasowym podziale (1956, 1970, 1980), pomimo wielkiego znaczenia omawianego wydarzenia.

W rozdziale drugim R. Łatka omawia szczegółowo stałe elementy polityki władz wobec Kościoła katolickiego po roku 1980. Skupia się tu na kontroli operacyjnej najważniejszych struktur kościelnych na terenach całego województwa krakowskiego, kontroli i ingerencji w budownictwo sakralne oraz kontroli uroczystości religijnych, w tym Bożego Ciała.

Rozdział trzeci autor poświęcił „Karnawałowi” Solidarności. Opracowane są w tym miejscu krakowskie strajki z perspektywy Kościoła, stosunek duchowieństwa do Solidarności, relacje państwo-Kościół w tamtym okresie, zamach na Jana Pawła II i śmierć prymasa Stefana Wyszyńskiego z perspektywy krakowskiej oraz walka władz komunistycznych z sakralizacją i propaganda prasowa wobec Kościoła katolickiego.

W kolejnym, czwartym, rozdziale autor pochyla się nad stanem wojennym. Opisuje stosunek duchowieństwa do tych wydarzeń, a także walkę bezpieki z działalnością opozycyjną Kościoła skupiając się m.in. na przypadkach ks. Władysława Palmowskiego, Józefa Gorzelanego, ks. Kazimierza Jancarza, czy ks. Adolfa Chojnackiego.

W rozdziale piątym zbadane zostały stosunki pomiędzy władzami województwa krakowskiego a Kościołem w związku z drugą pielgrzymką papieża do Krakowa.

Rozdział szósty ‒ Meandry polityki wyznaniowej (1983‒1987) ‒ omawia zawiłe relacje pomiędzy władzami komunistycznymi i bezpieką a „krakowskim” Kościołem. Przebadane są tu przypadki inwigilacji i represji wobec ks. Kazimierza Jancarza, ks. Adolfa Chojnackiego oraz ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego, a także propaganda partyjna wobec Kościoła czy wydarzenia związane z zamordowaniem ks. Jerzego Popiełuszki z perspektywy Krakowa.

W rozdziale siódmym opracowana została trzecia wizyta papieża Jana Pawła II w Krakowie oraz działania władz wojewódzkich i bezpieki związane z tym wydarzeniem i przygotowaniami do niego.

Ostatni, ósmy, rozdział pracy, zatytułowany: W kierunku  transformacji ustrojowej, skupia się na działalności księży związanych z opozycją, strajkami w Hucie im. Lenina w 1988 r. czy rolą duchowieństwa w odradzających się strukturach opozycyjnych. Sporo miejsca autor poświęcił również na Międzynarodową Konferencję Praw Człowieka w Mistrzejowicach, kampanię wyborczą oraz propagandę wobec Kościoła na przykładzie Gazety Krakowskiej.

Bibliografia pracy jest bardzo rozbudowana. Poza literaturą , zarówno prac lokalnych, dotyczących stricte omawianego tematu, jak i odnoszących się do sytuacji ogólnopolskiej, autor wykorzystał rozliczne źródła pochodzące z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Katowicach i Krakowie, Archiwum Narodowego w Krakowie oraz Archiwum Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej. Brakuje niestety dokumentów z archiwów parafialnych i archiwum diecezjalnego, lecz, jak autor relacjonuje we wstępie, dostęp do nich z wielu względów był utrudniony, a wręcz niemożliwy. Bibliografię uzupełniają także relacje i wspomnienia świadków wydarzeń.

Autor w swej pracy opisuje stosunek władz komunistycznych wobec Kościoła katolickiego, czyli, w mej opinii, wspólnoty religijnej złożonej zarówno z duchowieństwa diecezjalnego, osób i organizacji świeckich, a także zakonów i zgromadzeń zakonnych (zarówno męskich, jak i żeńskich). W takim ujęciu brakuje w pracy omówienia polityki wobec tej ostatniej grupy, autor bowiem skupia się głównie na polityce państwo-Kościół z perspektywy Kurii Biskupiej. R. Łatka decyzję tę jednak jasno wyjaśnia pisząc we wstępie: „W pracy tej nie zostanie podjęty problem polityki władz wobec zakonów znajdujących się na terenie województwa krakowskiego. Wynika to z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, zgromadzenia zakonne w ramach Kościoła katolickiego posiadają sporą autonomię, przez co w przekonaniu autora nie wpisują się w bezpośredni sposób na tematykę relacji państwo-Kościół i należy je traktować jako osobne zagadnienie badawcze. Po drugie, z racji wybrakowania, dokumentacja partyjno-państwowa dotycząca tej problematyki w województwie krakowskim w latach osiemdziesiątych jest zachowana w stanie szczątkowym i odtworzenie charakteru polityki władz wobec zakonów, jawi się jako zadanie niezwykle trudne i czekające jeszcze na swojego badacza”. Tak jak drugi powód jest w miarę zrozumiały, tak pierwszy z zacytowanych powyżej jest dyskusyjny, pomimo, że inni autorzy w swych publikacjach również podobnie traktują kwestię zakonów i zgromadzeń zakonnych.

Mimo to praca Rafała Łatki została napisana z dużą starannością i doświadczeniem, przez co nabrała ona bardzo znaczącego charakteru. Wpisuje się ona bowiem w tematykę badań nad dziejami Kościoła katolickiego w Polsce, przez co wypełnia lukę dotyczącą lat 80. ubiegłego wieku i relacji władz komunistycznych z Kościołem.

Plus/minus:

Na plus:

+ nowatorski temat

+ pasja badawcza autora
+ bardzo dobry warsztat naukowy

+ fotografie

+ forma wydania

Na minus:

- brak

Tytuł: Polityka władz PRL wobec Kościoła katolickiego w województwie krakowskim w latach 1945‒1989
Autor: Rafał Łatka
Wydawca: Instytut Pamięci Narodowej, Wydawnictwo Dante
Rok wydania: 2016
ISBN: 978-83-89500-22-9
Liczba stron: 558
Okładka: twarda
Cena: 59 zł
Ocena: 10/10

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Petrynko}

^{Korekta: Aleksandra Czyż}