Archidiecezja gnieźnieńsko-poznańska, diecezja chełmińska i łódzka pod okupacją hitlerowską – eksterminacja i aresztowania polskiego duchowieństwa

W 1939 r. wojska hitlerowskie zaatakowały i zajęły Polskę. Okupanci przystąpili do niszczenia świadomości narodowej Polaków i w tym celu postanowili wymordować krajową inteligencję. W politykę tę wpisuje się także eksterminacja polskiego duchowieństwa. Niestety nie wiemy, kiedy zapadła decyzja o represjach i zagładzie polskiego kleru. Sądząc jednak po polityce prowadzonej przez hitlerowców już wcześniej w Niemczech oraz po słowach Adolfa Hitlera w Mein Kampf, należy sądzić, że decyzję tę podjęto znacznie wcześniej.

Reinhard Heydrich / źródło: pl.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0 de

Eksterminacja

7 września 1939 r. Reinhard Heydrich, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), wydał rozkaz dla grup operacyjnych policji i służby bezpieczeństwa, w którym zostało usankcjonowane postępowanie oddziałów bezpieczeństwa wobec polskich elit intelektualnych. Wytyczne szefa RSHA zostały ogłoszone siedem dni po ataku Niemiec na Polskę, czyli już kilka dni po wkroczeniu grup operacyjnych do Polski.

W nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 r. wraz z Wehrmachtem i jednostkami bojowymi SS wkroczyły Einsatzgruppe der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst (Grupy operacyjne Policji bezpieczeństwa i Służby bezpieczeństwa – tł. autora), które poruszały się wraz z frontem lub zaraz za wojskami niemieckimi. Grupy te, według rozkazów Reinharda Heydricha, miały wymordować polską elitę umysłową do 1 listopada 1939 r. Następnie do eliminacji intelektualistów przystąpiły świeżo utworzone struktury podległe Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy i nazistowska administracja cywilna.

Akcja eksterminacyjna największe rozmiary przybrała na terenach zachodnich ziem II Rzeczypospolitej, szczególnie na Pomorzu, co spowodowane było włączeniem ich do Rzeszy 8 października 1939 r. Przyłączenie zachodnich województw państwa polskiego do Niemiec postawiło nazistów przed problemem germanizacji tych ziem. Aby rozwiązać sytuację, na mocy Generalplan Ost ludność polską postanowiono wysiedlić lub poddać eksterminacji, by następnie na ich miejsce sprowadzić osoby pochodzenia niemieckiego z innych krajów Europy na mocy dekretu o umacnianiu niemczyzny.

Mordy, represje i wysiedlenia objęły także polskie duchowieństwo rzymskokatolickie, które postrzegano jako część elity narodu i inteligencji, co zresztą było prawdą. Ponadto księża stanowili element „reakcyjny” i Niemcy, pamiętając wydarzenia z historii, obawiali się jednoczenia Polaków wokół Kościoła w oporze przeciwko okupacji.

Polityka okupanta wobec kleru polskiego na poszczególnych ziemiach włączonych była różna. Już jesienią 1939 r. akcje eksterminacyjne i wywózki do obozów koncentracyjnych przybrały masowe rozmiary na Pomorzu, Kujawach i północnym Mazowszu. Trzeba jednak zaznaczyć, że we wrześniu 1939 r. eksterminacji księży nie przeprowadzały grupy operacyjne policji i służby bezpieczeństwa, ale Wehrmacht. Księża ginęli najczęściej w masowych rozstrzeliwaniach. Szacuje się, że życie mogło stracić 25–30 duchownych. Z kolei w Wielkopolsce i na Śląsku do masowych represji dochodziło dopiero od 1940 r., chociaż wywózki i morderstwa trwały od 1939 r. i były przeprowadzane etapami do 1940 r.

Akcja przeciwko księżom największe rozmiary na ziemiach wcielonych przybrała na Pomorzu. Do masowych aresztowań przystąpiono już w październiku i listopadzie 1939 r. Co ciekawe, duchownych do uwięzienia wytypowano na podstawie donosów oraz kwestionariusza rozsyłanego przez gestapo do administracji cywilnej, w której zapytywano m.in. o stosunek proboszcza/wikariusza/rezydenta do władzy niemieckiej.

W pierwszych miesiącach okupacji największych strat na Pomorzu doznała diecezja chełmińska. Aresztowano tam około 550 księży, z czego 218 zmarło w wyniku egzekucji1 . Z Pelplina rozstrzelano 16 duchownych, w tym 8 członków kapituły katedralnej, pod Tczewem zamordowano większość profesorów Wyższego Seminarium Duchownego2 . Ofiarami padli także księża ze Starogardu (32 zabitych), Łobżenicy (35), Nieszawy (13). W pozostałych dekanatach dochodziło do pojedynczych egzekucji kapłanów.

W Kraju Warty również zginęli księża. W Inowrocławiu zamordowano 39 duchownych, w Łodzi 55, a biskupa pomocniczego łódzkiego Tomczaka uwięziono, we Włocławku zamordowano 22 profesorów Wyższego Seminarium Duchownego (zginęła większość księży, ale szczęśliwie ocalał przyszły prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński, który ukrywał się na Lubelszczyźnie, a następnie w podwarszawskich Laskach)3 .

Aresztowania

Inną formą represji były aresztowania na mocy rozporządzeń szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy oraz samego Adolfa Hitlera. Dyspozycje przez nich wydawane dotyczyły wysiedleń do Generalnego Gubernatorstwa i obozów koncentracyjnych polskich elit intelektualnych (profesorów wyższych uczelni, urzędników, wojskowych, księży, szlachty).

Początkowo władze okupacyjne ograniczały się do internowania księży w budynkach kościelnych. W ten sposób uwięziono 80 proc. duchownych.

Walenty Dymek

Co ciekawe, większość aresztowań i wywózek do obozów koncentracyjnych lub wysiedleń do Generalnego Gubernatorstwa dotyczyło Wielkopolski. Wśród pierwszych aresztowanych przez członków grup operacyjnych najczęściej byli księża, pracownicy kurii biskupiej w Poznaniu. Pierwszą ofiarą był biskup pomocniczy poznański Walenty Dymek.

Kolejne zatrzymania odbyły się po grudniu 1939 r. W poznańskim gestapo w grudniu 1939 r. przygotowano okólnik, według którego księża mieli zostać internowani w klasztorach, a następnie wysiedleni na tereny zarządzane przez Hansa Franka. Nie wiadomo, jak zachowywały się jednostki niemieckiej policji na prowincji wielkopolskiej. Zachowało się tylko jedno rozporządzenie opracowane przez gestapo w Środzie Wielkopolskiej, według którego z tej miejscowości postanowiono wysiedlić 12 z 17 księży. Na podstawie powyższego dokumentu możemy przypuszczać, że sytuacja wyglądała podobnie w pozostałych miasteczkach Wielkopolski. Od tego momentu można datować początek wysiedleń kapłanów z Wielkopolski.

Księży rzymskokatolickich kierowano do obozów zbiorczych w Bruczkowie, Chludowie, Goruszkach, Kazimierzu Biskupim, Lądzie, Lubiniu, Puszczykówku, Konstantynowie oraz Szczeglinie. Co ciekawe, wszystkie zostały utworzone w skonfiskowanych budynkach klasztornych, gdzie kapłani przebywali nawet kilka miesięcy przed wysiedleniem lub wywózką. Były w nich dużo lepsze warunki niż w obozach przejściowych. Księża mogli się swobodnie poruszać oraz prowadzić działalność duszpasterską dla współbraci i kleryków. Najgorsze warunki były w obozach w Poznaniu (Fort VII) i Radogoszczy (obóz dla duchownych z Łodzi), ponieważ były to miejsca przejściowe w drodze do obozów koncentracyjnych. Szacuje się, że we wszystkich rodzajach obozów przebywało łącznie 1200 księży.

W tym miejscu warto wymienić większe aresztowania dokonane przez władze okupacyjne. 2 listopada 1939 r. aresztowano 39 duchownych z Inowrocławia. Następne większe akcje nastąpiły we Włocławku (22 księży i tyle samo kleryków4 ) i w Łodzi (54)5 . Do kolejnych doszło na początku 1940 r., kiedy to zatrzymano ogółem 284 duchownych z archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej. Z kolei w drugiej połowie 1940 r. aresztowano ponownie ponad 200 księży. Najwięcej kapłanów zatrzymano w Gnieźnie (38) oraz w Koninie (37)6 . Ostatnim etapem represji wobec księży były masowe aresztowania w 1941 r. Rozpoczęto je od zatrzymania pozostałych księży z Włocławka, następnie aresztowano 350 duchownych z Łodzi i okolic. W akcjach z 1941 r. do obozów koncentracyjnych wywieziono 474 księży z około 560 aresztowanych7 .

Pierwsze transporty duchownych do obozów koncentracyjnych ruszyły na początku 1940 r. z Pomorza i w maju 1940 r. z Wielkopolski. Docelowymi miejscami kaźni polskich duchownych były Dachau i Gusen dla księży z Wielkopolski oraz Stutthof dla kapłanów z Pomorza. Do Auschwitz-Birkenau skierowano głównie duchownych z Włocławka.

Większość duszpasterzy z Wielkopolski i Pomorza wywieziono do obozów, nieliczni jednak byli wysiedlani do Generalnego Gubernatorstwa (o tym decydowały głównie stan zdrowia i wiek).

Diecezje po aresztowaniach i masowych morderstwach

Parafie archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej po masowych represjach często nie miały swojego duszpasterza. Nieliczne mogły się szczycić posiadaniem dwóch duchownych. Po 1941 r. w archidiecezji poznańskiej posługę pełniło 34 kapłanów, w archidiecezji gnieźnieńskiej – 11, w diecezji łódzkiej – 12, w diecezji włocławskiej – 12.

W II wojnie światowej archidiecezja gnieźnieńsko-poznańska straciła 31,1 proc.8  stanu swoich duchownych. Powyższy wskaźnik najlepiej świadczy o stratach wśród polskich duchownych rzymskokatolickich.

Na zakończenie warto przytoczyć ogólną liczbę zamordowanych przez okupanta niemieckiego księży i zakonników. Zginęło 6 biskupów, 2030 duchownych, 173 zakonników, 127 kleryków i 243 siostry zakonne. W omawianych przeze mnie diecezjach zginęło 224 duchownych w archidiecezji poznańskiej, 142 w archidiecezji gnieźnieńskiej, 323 z diecezji chełmińskiej i 132 z diecezji łódzkiej9 .

Bibliografia:

Białecki K., Działania aparatu bezpieczeństwa wobec kurii arcybiskupiej w Poznaniu w okresie rządów arcybiskupa Walentego Dymka (1946–1956) [w:] Aparat bezpieczeństwa wobec kurii biskupich w Polsce, red. A. Dziurok, Warszawa 2009, s. 218–254.

Białecki K., Ofiara dwóch totalitaryzmów: ksiądz biskup Franciszek Jedwabski, „Nasz Dziennik” 2008, nr 262.

Czaczkowska E., Kardynał Wyszyński. Biografia, Kraków 2013.

Grünberg K., SS – czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1975.

Historia Kościoła katolickiego w Polsce, t. 2, red. B. Kumor, Poznań 1979.

Ksiądz arcybiskup Walenty Dymek metropolita poznański (1888–1956), red. L. Wilczyński, Poznań 2010.

System obozów niemieckich na Pomorzu Gdańskim i terenach sąsiednich (1939–1945), red. S. Grochowina, J. Sziling, D. Komp, Toruń 2010.

Sziling J., Adamska J., Polscy księża w niemieckich obozach koncentracyjnych, Warszawa 2007.

Sziling J., Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego (1939–1945), Poznań 1970.

^{Redakcja merytoryczna: Iwona Górnicka}

^{Korekta: Edyta Chrzanowska}

1. J. Sziling, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego (1939–1945), Poznań 1970, s. 240–246. [↩]
2. Tamże. [↩]
3. Tamże, s. 247–249. [↩]
4. E. Czaczkowska, Kardynał Wyszyński. Biografia, Kraków 2013, s. 62. [↩]
5. J. Sziling, art. cyt., s. 254–256. [↩]
6. K. Śmigiel, Eksterminacja Narodu i Kościoła [w:] B. Kumor (red.), Historia Kościoła katolickiego w Polsce, t. 2, Poznań 1979, s. 160. [↩]
7. J. Sziling, art. cyt., s. 52. [↩]
8. K. Białecki, Działania aparatu bezpieczeństwa wobec kurii arcybiskupiej w Poznaniu w okresie rządów arcybiskupa Walentego Dymka (1946–1956) [w:] A. Dziurok (red.), Aparat bezpieczeństwa wobec kurii biskupich w Polsce, Warszawa 2009, s. 218. [↩]
9. K. Śmigiel, art. cyt., s. 162. [↩]