Kryzys rejestracyjny i powstanie NSZZ „Solidarność”

Pierwsza „Solidarność” rodziła się w wielkich bólach po podpisaniu Porozumień Sierpniowych. Władze partyjno-państwowe ociągały się z zalegalizowaniem nowego związku, a kiedy już zalegalizowały, to zmieniły jego statut. Po strajku Sąd Najwyższy PRL zmienił decyzję sądu wojewódzkiego. Było to początkiem działania pierwszego legalnego niezależnego związku zawodowego w krajach Bloku Wschodniego.

Stanisław Kania

Dzień po porozumieniu

Już dzień po podpisaniu Porozumień Sierpniowych kierownictwo partyjno-państwowe zrealizowało jeden z jego punktów, który dotyczył uwolnienia więźniów politycznych. Na mocy decyzji władz wszyscy więźniowie polityczni zostali zwolnieni z więzienia. Wydarzenia sierpniowe spowodowały także wielki ferment w kierownictwie partyjnym. W dniach 5-6 września i 4-6 października 1980 r. odbyło się VI Plenum KC PZPR a już 1-2 grudnia 1980 roku zostało zorganizowane VII Plenum KC, na których odwołano Edwarda Gierka z funkcji I sekretarza KC PZPR i członka Biura Politycznego1 . Na jego miejsce wybrany został Stanisław Kania, a na członków BP awansowali: wicepremier Kazimierz Barcikowski i Andrzej Żabiński. Dodatkowo Edward Gierek utracił mandat poselski oraz członka KC.  Podobny los spotkał byłych premierów: Piotra Jaroszewicza i Edwarda Babiucha. Zmiany także nie ominęły terenowych władz partyjno-państwowych. W okresie od 1 września 1980 do 23 kwietnia 1981 r. usunięto łącznie ze stanowisk w niższych instancjach państwowo-partyjnych 634 osoby2 .

Zgoda władz na działanie nowego ruchu postawiła strajkujących przed dylematem, co zrobić z Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym. Czy zlikwidować Komitet czy może go przekształcić? Zgodzono się z wnioskiem Bogdana Borusewicza. Według pomysłu komitety strajkowe miały stać się zalążkami nowego związku zawodowego. Dotychczasowa organizacja przyjęła nazwę: Międzyzakładowy Komitet Założycielski3 .

Struktura związku

W dniu 17 września 1980 r. nastąpiło spotkanie delegatów z Międzyzakładowych Komitetów Założycielskich w Gdańsku, na którym omawiano przyszłą strukturę związku.  Były dwa obozy, które opowiadały się za strukturą branżową lub terytorialną. Zwyciężyła druga opcja. W związku z tym struktury związku miały działać w poszczególnych zakładach pracy, a stojących na ich czele komisji zakładowych zadaniem było wyłanianie kierownictwa regionów. Ogółem powstały czterdzieści dwa regiony. Obejmowały one zazwyczaj obszar jednego województwa, ale były też regiony składające się z kilku województw m. in. Mazowsze, czy też Małopolska.

Lech Wałęsa w czasie strajku w sierpniu 1980 w Stoczni Gdańskiej / źródło: pl.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0 pl

Następną kwestią omawianą na spotkaniu MKZ-tów w Gdańsku był sposób rejestracji nowego związku. Były dwie propozycje: ogólnopolska (scentralizowana) oraz regionalna (zdecentralizowana). Pierwsza z propozycji miała polegać na legalizacji związku jako całości, a w drugiej – każdy region miał osobno zwracać się do sądu o rejestrację. Z pomysłem ogólnopolskiego związku wystąpił Karol Modzelewski. Poparł go Jan Olszewski. Jednak nie uzyskała za pierwszym razem popularności, ponieważ przewodniczący ruchu Lech Wałęsa, opowiadał się za propozycją regionalną.

Jednak wkrótce okazało się, że regiony nie są przygotowane do samodzielnej rejestracji i zwracają się z prośbą o pomoc do MKZ-u w Gdańsku. Zachodziła także obawa, iż nowe związki regionalne szybko zostaną zlikwidowane przez władze. Tak więc postanowiono zarejestrować związek jako ogólnopolski. Opcja scentralizowanego związku zyskała poparcie trzech wielkich regionów Wrocławia (Karol Modzelewski), Warszawy (Zbigniew Bujak) i Poznania (Lech Dymarski). Na końcu do poparcia przyłączył się  Lech Wałęsa4 .

Po ustaleniu warunków przyszłej rejestracji postanowiono wybrać organ nadrzędny nowego związku. Organ ten zyskał nazwę: Krajowa Komisja Porozumiewawcza (KKP). W skład niej wchodzili przedstawiciele regionów. Na czele KKP stanął Lech Wałęsa, a zastępcami jego zostali Andrzej Gwiazda i Bogdan Lis.

Spór pomiędzy „starą„ a ”nową” opozycją demokratyczną

W tym samym czasie na drugim planie, w „Solidarności„, toczył się wewnętrzny spór pomiędzy ekspertami związanymi z Tadeuszem Mazowieckim, a tymi, którzy wywodzili się ze Komitetu Samoobrony Społecznej ”KOR”.

Tadeusz Mazowiecki miał poglądy umiarkowane i był zwolennikiem budowy regionalnych związków, a nie jednolitego ogólnopolskiego związku. Z kolei Jacek Kuroń widział w nowym ruchu organizację, która doprowadzi do zmiany systemu politycznego, ale z pozostawieniem dotychczasowej ekipie rządzącej resortów siłowych tj. ministerstwa spraw wewnętrznych i obrony narodowej, a także ministerstwa spraw zagranicznych.

Na konflikt między „nowymi„ a ”starymi” miała także wpływ przeszłość Jacka Kuronia w Komitecie Obrony Robotników. Było to, według Tadeusza Mazowieckiego, poważnym argumentem za tym, aby Jacek Kuroń nie angażował się w działalność związkową, ponieważ władze partyjno-państwowe będą postrzegać nowy związek jako antysystemowy. Ponadto Jacek Kuroń chciał powołać obok grupy ekspertów Tadeusza Mazowieckiego drugą komisję ekspertów, którą  kierowałby. Sprzeciwił się temu jednak Andrzej Celiński, sekretarz KKP, który twierdził, że będzie to rozbijanie jedności Związku.

Kryzys rejestracyjny

W dniu 24 września 1980 r. „Solidarność” złożyła swój statut w warszawskim sądzie wojewódzkim w celu dokonania rejestracji związku5 . Jednak władze partyjno-państwowe ociągały się z legalizacją związku, dlatego w dniu 3 października 1980 r. „Solidarność” przeprowadziła strajk ostrzegawczy z powodu niewypełniania przez władzę postanowień sierpniowych. Trzy dni później tj. 6 października 1980 r. wpłynął do KKP list od sędziego Zdzisława Kościelniaka, który został odczytany na posiedzeniu Komisji przez Bronisława Geremka. W liście sędzia krytykował statut przyszłego związku. Głównym zarzutem jego był brak odwołania w statucie do punktów porozumień sierpniowych.

Tadeusz Mazowiecki

Powyższe wydarzenia spowodowały, iż do Warszawy udała się delegacja KKP w składzie: Tadeusz Mazowiecki, Zbigniew Bujak, Bogdan Lis, Anna Walentynowicz i Jan Olszewski, w celu negocjacji z sądem wojewódzkim spornych kwestii. W wyniku rozmów zostały one zredukowane, lecz nie osiągnięto porozumienia w najważniejszych punktach m. in. wpisania do statutu NSZZ „Solidarność” respektowania Konstytucji PRL,  kierowniczej roli PZPR oraz sojuszu ze Związkiem Sowieckim. Następne rozmowy zostały wyznaczone na 24 października 1980 r.

Rozmowy obyły się w wyznaczonym dniu i przybyła na nie delegacja „Solidarności„ na czele z Lechem Wałęsą. Obie strony doszły do porozumienia w sprawie rejestracji związku. Jednak bez wiedzy delegacji „Solidarności„ sędzia Zdzisław Kościelniak wprowadził do statutu związku sporne kwestie. ”Solidarność” uznała to za złamanie przez stronę rządową porozumień sierpniowych, co zaostrzyło sytuację. W dniach 24 października-10 listopada 1980 r. nastąpił kryzys rejestracyjny6 .

W dniu 27 października 1980 r. KKP obradowała razem z gdańskim MKZ i wspólnie wezwali premiera Józefa Pińkowskiego do przybycia do sali BHP Stoczni im. Lenina w Gdańsku na rozmowy. Było to ultimatum, ponieważ KKP zapowiedziała, że jeżeli premier nie przybędzie na rozmowy, to wyda polecenie MKZ-om, aby przekształciły się w komitety strajkowe. Następnego dnia do Gdańska przybył wicepremier Mieczysław Jagielski, ale przed przystąpieniem do rozmów KKP postawiła warunek realizacji punktów porozumień sierpniowych. W tym czasie, wewnątrz KKP, trwała dyskusja na temat czy rozpocząć strajk. Większość członków „Solidarności” opowiadała się za strajkiem, ale emocje studzili Lech Wałęsa, Karol Modzelewski, Jacek Kuroń i Tadeusz Mazowiecki, którzy przeforsowali wprowadzenie gotowości strajkowej zamiast strajku generalnego7. W międzyczasie wojewoda gdański, Jerzy Kołodziejski, przywiózł do stoczni informację od wicepremiera Mieczysława Jagielskiego, iż premier Józef Pińkowski może się spotkać z delegacją „Solidarności” 31 października w Warszawie.

Po długich i trudnych obradach KKP postanowiono pojechać do Warszawy na rozmowy z premierem Pińkowskim. Na czele delegacji stanął Lech Wałęsa. Wyznaczono także osoby odpowiedzialne za poszczególne rozmowy tematyczne. Andrzej Gwiazda miał prowadzić rozmowy o rejestracji, Joanna Duda-Gwiazda o realizacji płacowych postanowień porozumień sierpniowych. Andrzej Słowik został wyznaczony do rozmów dotyczących zaopatrzenia rynku, a Karol Modzelewski miał zająć się dostępem do środków masowego przekazu8 . Ze strony rządowej do rozmów zostali wyznaczeni m. in. premier Józef Pińkowski, wicepremier Mieczysław Jagielski. A także reprezentanci ministerstwa sprawiedliwości: Jerzy Bafia oraz Zygmunt Rybicki9 .

Rozmowy doprowadziły do porozumienia. „Solidarności” obiecano utworzenie ogólnopolskiego tygodnika, dostęp do emitowania audycji związkowych w telewizji i radiu oraz odwołanie od decyzji sądu miało być rozpatrzone do 10 listopada 1980 r. Natomiast podwyżki płac miały zostać ustalone w porozumieniu z pracownikami zakładów. Jednak delegacja rządowa nie odniosła się co do kwestii poprawy zaopatrzenia.

Postanowienia rozmów nie były dla kierownictwa partyjno-państwowego wiążące, ponieważ rząd nie opublikował wspólnie zredagowanego komunikatu. W tej sytuacji KKP wyznaczyła gotowość strajkowa na 12 listopada 1980 r. W dniu 2 listopada 1980 r. Andrzej Gwiazda podpisał instrukcję strajkową, według której miały zastrajkować jako pierwsze MKZ-ty Mazowsza i Gdańska, dalej miały strajkować Małopolska i Pomorze Zachodnie, a po nich Poznań, Lublin i Jastrzębiu, a 20 listopada 1980 r. miało odbyć się kolejne posiedzenie KKP, na którym miano zapowiedzieć kolejne strajki.

W dniu 8 listopada 1980 r. obyła się kolejna runda negocjacji10 . Ze strony ruchu „Solidarność„ do delegacji wyznaczeni zostali: Karol Modzelewski i Tadeusz Mazowiecki, którzy udali się do budynku sejmowego w celu dalszych negocjacji z komisją rządową na czele z wicepremierem Tadeuszem Grabskim. Wynegocjowano wówczas usunięcie ze statutu informacji o kierowniczej roli partii i sojuszu ze ZSRR. W zamian za to delegacja „Solidarności„ zgodziła się umieścić w aneksie do statutu pierwsze punkty Porozumienia Gdańskiego, w których była mowa o kierowniczej roli partii oraz zawierała dwie konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy. Postanowienia zostały zatwierdzone na posiedzeniu KKP, która zgodziła się umieścić je w statucie jako załącznik. W następnym dniu do delegacji ”Solidarności” dołączył Andrzej Gwiazda. W tym samym dniu także została odwołała gotowość strajkową wyznaczona na dzień 12 listopada 1980 roku.

Rejestracja

W dniu 10 listopada 1980 r. wynegocjowany statut wraz z aneksem został przedłożony Sądowi Najwyższemu przez Wiesława Chrzanowskiego i Jana Olszewskiego. Sędzia Sądu Najwyższego Witold Formański po rozprawie zmienił postanowienie sądu wojewódzkiego oraz zarejestrował Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”.

Bibliografia :

Eisler J., Siedmiu wspaniałych, Warszawa 2014.

Formański W., Meandry legalizacji NSZZ „Solidarność”. Warszawa 1996.

Friszke A., Rewolucja Solidarności, Kraków 2014.

Holzer J., Polska 1980-1981. Czasy pierwszej Solidarności, Warszawa 1995.

Kania S., Zatrzymać konfrontację, Warszawa 1991.

Modzelewski K., Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca, Warszawa 2013.

Osiecki J., Jaruzelski W., Generał, Warszawa 2014.

Paczkowski A., Droga do „mniejszego zła”. Strategia i taktyka obozu władzy; lipiec 1980-styczeń 1982, Kraków 2001.

Rakowski M.F., Dzienniki polityczne 1979-1981, Warszawa 2004.

Sowa A.L., Historia polityczna Polski 1944-1991, Kraków 2011.

Szczesiak E., Borusewicz. Jak runął mur, Warszawa 2005.

Wałęsa L., Droga do prawdy – autobiografia, Warszawa 2008.

Wałęsa L., Droga do wolności, Warszawa 1991.

^{Redakcja merytoryczna: Iwona Górnicka}

^{Korekta: Karolina Gościniak}

1. J. Osiecki, W. Jaruzelski, Generał, Warszawa 2014, s. 326-327. [↩]
2. J. Eisler, Siedmiu wspaniałych, Warszawa 2014, s. 351. [↩]
3. E. Szczesiak, Borusewicz. Jak runął mur, Warszawa 2005, s. 141. [↩]
4. K. Modzelewski, Zajeździmy kobyłę historii, wyznania poobijanego jeźdźca, Warszawa 2013, s. 250-258. [↩]
5. A. Friszke, Rewolucja Solidarności 1980-1981, Kraków 2014,  s. 125. [↩]
6. J. Eisler, Siedmiu wspaniałych…, s. 357. [↩]
7. A. Paczkowski, Droga do „mniejszego zła”: strategia i taktyka obozu władzy lipiec 1980-styczeń 1982, Kraków 2002, s. 84. [↩]
8. K. Modzelewski, Zajeździmy kobyłę historii…, s. 263. [↩]
9. A. Friszke, Rewolucja Solidarności 1980-1981..., s. 144. [↩]
10.   J. Osiecki, W. Jaruzelski, Generał…, s. 339. [↩]