Ostatnie miesiące „Karnawału Solidarności” i droga do stanu wojennego

13 grudnia 1981 r. – data powszechnie znana. Decyzja o „rozwiązaniu siłowym” zapadła wraz z dniem wybuchów strajków na Wybrzeżu w 1980 r. Jednak bardzo długo zwlekano z decyzją. Ostatnie miesiące „Karnawału Solidarności„ były momentem, kiedy dla władzy czara się przelała”.

Komitet Obrony Kraju – spotkanie z 13 września 1981 r.

Na spotkaniu Komitetu Obrony Kraju (KOK) w dniu 13 września 1981 r. przedstawiono ostateczny plan stanu wojennego1 . Na forum komitetu wyrażono opinię, iż siły bezpieczeństwa i wojsko są gotowe do działań związanych ze stanem wojennym. Przedstawiono także plan dwóch operacji poprzedzających to wydarzenie. Pierwszy z nich, pod kryptonimem „Azalia„, miał na celu przerwanie całej łączności w kraju, z kolei drugi, kryptonim „Jodła„, polegał na internowaniu przywódców i członków NSZZ „Solidarność” oraz opozycji. Jednak sytuacja do ”rozwiązania siłowego” dojrzała dopiero po IV Plenum KC PZPR.

Wojciech Jaruzelski w 1968 r.

IV Plenum KC PZPR

W dniach 16–18 października 1981 r. odbyło się IV Plenum KC Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Wszyscy członkowie Komitetu Centralnego PZPR zgodnie skrytykowali dotychczasowego I sekretarza KC PZPR za ugodowość wobec Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”2 . W ostatnim dniu Plenum Stanisław Kania złożył dymisję ze stanowiska3 .

Na nowego I sekretarza KC PZPR wybrano generała Wojciecha Jaruzelskiego, dotychczasowego premiera i ministra obrony narodowej. Nowy I sekretarz KC PZPR rozpoczął urzędowanie od zmian w kierownictwie partii, poprzez wprowadzenie do ścisłego kierownictwa partii swoich współpracownikach z Ludowego Wojska Polskiego4 . Generał Florian Siwicki awansował na zastępcę członka Biura Politycznego, a stałymi uczestnikami posiedzeń Sekretariatu KC czy Biura Politycznego stali się generałowie: Czesław Kiszczak (minister spraw wewnętrznych), Michał Janiszewski (szef Urzędu Rady Ministrów) oraz Józef Baryła (szef Głównego Zarządu Politycznego)5 .

Propozycje nowego kierownictwa partyjno-państwowego

Nowe kierownictwo partyjno-państwowe rozpoczęło urzędowanie od szeregu propozycji zmian gospodarczych. Pierwszą z propozycji było stworzenie komisji wspólnej rządu i central związkowych, która miała zajmować się polityką cenową i reglamentowaniem towarów. Jednak „Solidarność” godziła się jedynie na rozmowy bezpośrednie z rządem. Dlatego Związek proponował powołanie Społecznej Rady Gospodarki Narodowej, która miała na celu kontrolę administracji zajmującej się gospodarką. Następną propozycją było powołanie organu ustawodawczo-opiniodawczego – Rady Porozumienia Narodowego (RPN)6  i Społecznej Rady Konsultacyjnej, które następnie miały powołać Front Porozumienia Narodowego, zastępującego Front Jedności Narodu. Propozycja RPN została przedstawiona przez generała Jaruzelskiego 4 listopada 1981 r. na spotkaniu u prymasa Glempa7 . W tej rozmowie brał udział również Lech Wałęsa. Koncepcja RPN została zaakceptowania przez wszystkie strony zebrania. Ponadto prasa państwowa wyrażała entuzjazm ze spotkania. W artykułach prasowych można było przeczytać, że Kościół podjął się działań na rzecz narodowej zgody, a NSZZ „Solidarność” i Lech Wałęsa deklarują gotowość do ustępstw i kompromisu w negocjacjach – jednak do innych spotkań już nie doszło8 .

Sytuacja w kraju

Pod koniec 1981 r. społeczeństwo Polski było już zmęczone pogarszającą się sytuacją społeczno-gospodarczą kraju, spowodowaną niską wydajnością pracy i spadającą produkcją, załamaniem na rynku itd. Na to nałożyły się jeszcze: niska skuteczność Związku oraz rozgrywki personalne w NSZZ „Solidarność”.

Od 23 października 1981 r. zaczęły działać wojskowe Terenowe Grupy Operacyjne9 , które miały usuwać błędy w funkcjonowaniu administracji i w gospodarce, a faktycznie miały przeprowadzać rekonesans, którego celem było wprowadzenie stanu wojennego.

Sytuacja pogarszała się z dnia na dzień. Nadal trwały strajki, które zaczęły wybuchać z błahych powodów i coraz częściej bez wiedzy oraz kontroli władz NSZZ „Solidarność”.

Od listopada 1981 r. w całym kraju trwały studenckie strajki solidarnościowe z Radomiem, gdzie w Wyższej Szkole Inżynierskiej rektor Mieczysław Hebda odmówił ustąpienia z zajmowanego stanowiska10 . W dniu 3 listopada 1981 r. protest w Radomiu został poparty przez NSZZ „Solidarność”11 . Kilka dni później 19 listopada 1981 r. rozpoczął się strajk nauczycieli w Lublinie, a 25 listopada 1981 r. strajk w Wyższej Szkole Pożarnictwa w Warszawie.

Strajk w Wyższej Szkole Pożarnictwa w Warszawie

W II połowie listopada 1981 r. władze partyjno-państwowe ogłosiły, że cywilni słuchacze i pracownicy Wyższej Szkoły Pożarnictwa staną się funkcjonariuszami MSW, a uczelnia przekształci się w uczelnię wojskową12 .  Na wieść o tym 25 listopada 1981 r. utworzono na uczelni Niezależne Zrzeszenie Studentów, które to proklamowało strajk okupacyjny. Do strajku przyłączyła się część pracowników szkoły oraz członkowie Socjalistycznego Związku Studentów Polskich.

Studenci zażądali przyjazdu komisji rządowej oraz opracowali postulaty. Następnego dnia komendant szkoły podpułkownik Krzysztof Smolarkiewicz wydał rozkaz studentom, aby rozjechali się do domów do 27 listopada 1981 r. Ci jednak się nie podporządkowali i wezwali wielkie zakłady Warszawy do solidarności z protestującą szkołą.

Andrzej Tadeusz Kijowski oraz Andrzej Stelmachowski podczas wywiadu telewizyjnego

Strajk został poparty przez Region Mazowsze NSZZ „Solidarność„ i na teren zakładu przybył wiceprzewodniczący Regionu Mazowsze Seweryn Jaworski. W czasie trwania strajku przedstawiciele NSZZ ”Solidarność” negocjowali z kierownictwem partyjno-państwowym w sprawie szkoły, ale rozmowy zostały zerwane 28 listopada 1981 r. W dniu 30 listopada 1981 r. władze rozwiązały szkołę. Na następny dzień protestujących studentów poparli m.in. Aleksander Gieysztor, Andrzej Stelmachowski i Klemens Szaniawski.

Jednak nic nie przynosiło skutku i kierownictwo partyjno-państwowe przystąpiło do realizacji wariantu siłowego rozwiązania zaistniałej sytuacji. Szkołę zaczęły otaczać kordony milicji i ZOMO. Została ona zaatakowana 2 grudnia 1981 r. za pomocą helikopterów i transporterów opancerzonych. W ten sposób strajk został brutalnie stłumiony przez siły MSW13 . W szturmie na szkołę zostali zatrzymani także działacze Regionu Mazowsze NSZZ „Solidarność”.

Represje wobec członków Związku spowodowały, iż władze Regionu Mazowsze ogłosiły gotowość strajkową na 3 grudnia 1981 r. do godziny 12:00, jeżeli działacze „Solidarności” nie zostaną zwolnieni. Jednak wkrótce, bo już tego samego dnia wieczorem, zostali oni zwolnieni.

Grudzień 1981

Protest w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Radomiu oraz szturm na Wyższą Szkołę Pożarnictwa spowodowały zwołanie do Radomia zjazdu przewodniczących regionów NSZZ „Solidarność”, który wyznaczono na 3 grudnia 1981 r.14

Zjazd odbył się zgodnie z planem. Na zebraniu zaczęły padać radykalne postulaty typu powołanie rządu tymczasowego czy milicji pracowniczej, jednak były one ignorowane przez władze związkowe15 . Na tym spotkaniu skrytykowano także pacyfikację Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarnictwa oraz próby wprowadzenia nadzwyczajnych uprawnień dla rządu. W związku z tym ustalono, że jeżeli Sejm PRL uchwali nadzwyczajne pełnomocnictwa dla rządu, to Komisja Krajowa ogłosi 24-godzinny strajk ostrzegawczy, a w przypadku wejścia w życie takiej ustawy, „Solidarność” podejmie strajk generalny. Omawiano także sposoby wyjścia z trudnej sytuacji społeczno-gospodarczej.

Rozmowy w Radomiu nagrał Eligiusz Naszkowski, przewodniczący Regionu Pilskiego, który. jak się później okazało, był współpracownikiem SB. Ostry ton dyskusji został wykorzystany przez kierownictwo partyjno-państwowe i w następnych dniach spotkanie związkowe w Radomiu było przedstawione w mediach jako dowód, że NSZZ „Solidarność” szykuje się do fizycznej konfrontacji z rządem.

Według władz kolejnym dowodem na to, że „Solidarność” szykuje się do konfrontacji było spotkanie kierownictwa Regionu Mazowsze 6 grudnia 1981 r., na którym podjęto decyzję o organizacji w dniu 17 grudnia 1981 r. w Warszawie manifestacji upamiętniającej ofiary Grudnia 1970 r.16

W dniach 11 i 12 grudnia 1981 r. w Stoczni Gdańskiej w Sali BHP odbyły się obrady Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”17 . Obrady w Gdańsku przebiegły w jeszcze większej atmosferze radykalizmu niż w Radomiu18 . Dyskutowano o demokratycznych i przedterminowych wyborach, o propozycji powołania rządu tymczasowego oraz o ogłoszeniu strajku. Propozycjom tym przeciwstawił się Jacek Kuroń, który delegatom rozdał swój artykuł pt. Rząd Narodowy, w którym przedstawiał propozycję wyjścia z impasu19 . Najbardziej była dyskutowana z tego programu propozycja referendum, według którego obywatele mieli wypowiedzieć się w najważniejszych kwestiach. Obrady zakończyły się uchwałą potwierdzającą decyzje podjęte w Radomiu.

Stan wojenny

Kiedy w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. kończyło się zebranie w Sali BHP w Stoczni Gdańskiej Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, w całym kraju siły wojskowo-milicyjne przystąpiły do wykonywania planu wprowadzania stanu wojennego na terenie całego państwa20 . Rozpoczęto pierwsze internowania. Internowano także Komisję Krajową, która przebywała w Grand Hotelu w Sopocie21 .

W nocy z 12 na 13 grudnia internowano 2874 osób z 4318 przewidzianych do internowania22 . O 6:00 generał Wojciech Jaruzelski w przemówieniu oficjalnie ogłosił wprowadzenie stanu wojennego w całej Polsce. W dniu 14 grudnia 1981 r. Sejm PRL zatwierdził dekret Rady Państwa z dnia 12 grudnia 1981 r.

Bibliografia

1. Barcikowski K., U szczytów władzy, Warszawa 1998.
2. Dokumenty Krajowej Komisji Porozumiewawczej i Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” (1980-1981), oprac. Owsiński M., Warszawa 2012.
3. Eisler J., Siedmiu wspaniałych, Warszawa 2014.
4. Holzer J., Solidarność 1980-1981, Paryż 1984.
5. Kuroń J., Gwiezdny czas, Londyn 1991.
6. Osiecki J., Jaruzelski W., Generał, Warszawa 2014.
7. Paczkowski A., Droga do «mniejszego zła». Strategia i taktyka obozu władzy: lipiec 1980-styczeń 1982, Kraków 2001.
8. PZPR a „Solidarność” 1980-1981, oprac. Kozłowski T., Warszawa 2013.
9. Rolicki J., Bujak Z., Przepraszam za Solidarność, Warszawa 1991.

^{Redakcja merytoryczna: Zuzanna Świrzyńska
Korekta: Karolina Gościniak}

1. A. Paczkowski, Droga do „mniejszego zła”. Strategia i taktyka obozu władzy: lipiec 1980-styczeń 1982, Kraków 2002, s. 212-215. [↩]
2. Protokół nr 11 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR 16 października 1981 roku (wieczorem), [w:] PZPR a „Solidarność” 1980–1981, oprac. T. Kozłowski, Warszawa 2013, s. 729-738. [↩]
3. J. Eisler, Siedmiu wspaniałych, Warszawa 2014, s. 376; J. Osiecki, W. Jaruzelski, Generał, Warszawa 2014, s. 511. [↩]
4. J. Osiecki, W. Jaruzelski, Generał…, dz. cyt., s. 515-517. [↩]
5. Tamże. [↩]
6. J. Eisler, Siedmiu wspaniałych…, dz. cyt., s. 419. [↩]
7. A. Paczkowski, Droga do…, dz. cyt., s. 244-245. [↩]
8. „Głos Wielkopolski” nr 223 z 12 XI 1981 r., s. 1. [↩]
9. A. Paczkowski, Droga do…, dz. cyt., s. 239. [↩]
10. J. Kuroń, Gwiezdny czas, Londyn 1991, s. 244. [↩]
11. 1981 listopad 3, Gdańsk – Oświadczenie Komisji Krajowej w sprawie konfliktu w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Radomiu, [w:] Dokumenty Krajowej Komisji Porozumiewawczej i Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” (1980–1981), oprac. M. Owsiński, Warszawa 2012, s. 296. [↩]
12. J. Rolicki, Z. Bujak, Przepraszam za Solidarność, Warszawa 1991, s. 69-70. [↩]
13. J. Kuroń, Gwiezdny czas…, dz. cyt., s. 245. [↩]
14. J. Holzer, Solidarność 1980-1981, Paryż 1984,  s. 335. [↩]
15. K. Barcikowski, U szczytów władzy, Warszawa 1998, s. 300.   [↩]
16. J. Rolicki, Z. Bujak, Przepraszam za…, dz. cyt., s. 77. [↩]
17. J. Holzer, Solidarność 1980-1981…, dz. cyt., s. 342. [↩]
18. Protokół nr 19 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR 13 grudnia 1981 roku, [w:] PZPR a Solidarność…,dz. cyt.,  s. 800-813. [↩]
19. J. Kuroń, Gwiezdny czas..., dz. cyt., s. 250. [↩]
20. A. Paczkowski, Droga do…, dz. cyt., s. 270; J. Osiecki, W. Jaruzelski, Generał…, dz. cyt., s. 595-604. [↩]
21. J. Eisler, Siedmiu wspaniałych…, dz. cyt., s. 423-425; R. Terlecki, Miecz i Tarcza…, dz. cyt., s. 284. [↩]
22. W. Polak, Stan Wojenny, Gdańsk 2006, s. 123. [↩]