Sejm niemy – próba reformy państwa

Sejm zwołany 1 lutego 1717 r. przeszedł do historii jako tzw. „Sejm Niemy”. Stanowi on ważne wydarzenie w dziejach Rzeczpospolitej szlacheckiej. Był bowiem próbą zreformowania i usprawnienia ustroju państwa. Z drugiej jednak strony zapoczątkował stopniową utratę suwerenności przez państwo polskie.

Połączony Senat i Izba Poselska w czasach Augusta II Mocnego

Sytuacja Rzeczpospolitej po obiorze na polski tron Augusta II Sasa była bardzo trudna. Część szlachty, która nie uznała elekcji, zawiązała w 1704 r. konfederację i ogłosiła detronizację nowego króla. Na swojego nowego władcę obrali Stanisława Leszczyńskiego, który miał wsparcie szwedzkiego monarchy Karola XII. W obliczu szwedzkiej agresji na Saksonię, August II we wrześniu 1706 r. abdykował1. Do Rzeczpospolitej powrócił dopiero po klęsce Karola XII pod Połtawą w 1709 r. Stanisław Leszczyński wraz ze swoimi zwolennikami w obliczu klęski swego protektora zmuszony został do udania się na emigrację. Natomiast August II powrócił na tron przy znacznym  poparciu szlacheckiego społeczeństwa oraz cara rosyjskiego. Na mocy traktatu zawartego w Toruniu (20 X 1709 r.) Piotr I zobowiązał się utrzymać Augusta na tronie Rzeczpospolitej. Niestety, pomoc ta nie była bezinteresowna. Od tej pory monarcha musiał uzgadniać z carem Rosji swoje poczynania. Sam król w celu zabezpieczenia swojej pozycji wprowadził do Rzeczpospolitej wojska saskie. Ich utrzymanie spadło zaś na szlachtę. Sytuacja ta doprowadziła do wybuchu licznych buntów. Komisarze wojsk saskich wybierających kontrybucje zachowywali się tak, jakby przebywali w podbitym przez siebie państwie, co jeszcze bardziej pogarszało sytuację.

Królewskie propozycje zmian

August II zdawał sobie sprawę, iż ustrój Rzeczpospolitej wymaga reform. Z tego powodu, przebywając w Saksonii na przełomie 1713/1714 r., debatował ze swoimi ministrami nad zmianami, jakie należy wprowadzić w celu usprawnienia jej funkcjonowania. Jednym z głównych postulatów monarchy było zniesienie wolnej elekcji i wybór następcy za życia króla. Monarcha chciał także ukrócić liberum veto. Decydujące zaś znaczenie miały mieć sejmiki, które podejmowałyby najważniejsze uchwały, w tym także podatkowe.

Konfederacja tarnogrodzka

Reformy planowane przez Augusta nigdy nie weszły w życie. W 1714 r. szlachta małopolska rozpoczęła walkę z wojskami saskimi przebywającymi w granicach państwa. Pomimo prób, dowódcom saskim nie udało się spacyfikować szlachty. Dnia 26 XI doszło natomiast do zawiązania generalnej konfederacji w Tarnogrodzie, której marszałkiem obrano Stanisława Ledóchowskiego. Wśród celów konfederatów znalazła się m. in. obrona wolności, odsunięcie ministrów saskich od spraw polskich oraz wyprowadzenie wojsk saskich z granic państwa. Ponadto trudną sytuację wewnętrzną postanowił wykorzystać car Piotr I, który obawiał się zbytniego usamodzielnienia i wzrostu władzy Augusta II. Konflikt władcy z poddanymi był jemu więc na rękę. Z tego powodu zapewniał konfederatów o swoim poparciu. Taka postawa przyniosła mu spodziewane efekty. Konfederaci w lutym 1716 r. zwrócili się do niego z prośbą o mediację w zaistniałym konflikcie. Rokowania rozpoczęto w czerwcu w Lublinie. Stronę królewską reprezentował Konstanty Henryk Szaniawski, biskup krakowski oraz Jakub Flemming. Konfederatów zaś m. in. poseł carski Grzegorz Dołgoruki. Rozmowy były jednak trudne, gdyż żadna ze stron nie chciała ustąpić. Także postawa carskiego posła nie ułatwiała zadania. Konfederaci, rozczarowani jego postawą, szukali bezpośredniego kontaktu z władcą. Impas trwający w rozmowach przerwało wkroczenie na terytorium Rzeczpospolitej wojska rosyjskiego. Kolejna tura rozmów rozpoczęła się w Warszawie, gdzie wynegocjowano porozumienie. Traktat został ratyfikowany zarówno przez monarchę, jak i przez władze konfederackie. Ich zatwierdzenie miało nastąpić natomiast na sejmie zwołanym 1 lutego  1717 r.

Louis de Silvestre, Portret Augusta II Mocnego, 1718

Jednodniowy sejm

 Z obawy o możliwość zerwania obrad lub też próby wprowadzenia jakichkolwiek zmian do zawartego porozumienia, pozbawiono zarówno posłów jak i senatorów możliwości zabrania głosu. Marszałek Stanisław Ledóchowski odczytywał teksty uchwał, które obecni zatwierdzali w ciszy. Wprowadzały one szereg istotnych zmian, których celem miało być usprawnienie funkcjonowania państwa. Odnosiły się do spraw państwowych, skarbowo-wojskowych oraz religijnych.

Unia polsko-saska

Chociaż związek pomiędzy Rzeczpospolitą a Saksonią formalnie został zawarty wraz z wyborem Augusta II na tron, to jasne zasady funkcjonowania owego związku określono dopiero na Sejmie Niemym. Na mocy umowy obydwa państwa połączone zostały unią personalną. Łączyła je więc tylko osoba wspólnego władcy. W świetle ustalonych zasad dodatkowo zabroniono urzędnikom saskim decydowania w sprawach polskich, a polskim w sprawach saskich.

Dokumenty dotyczące Rzeczpospolitej miały być podpisywane na jej terytorium. Ograniczono także czas pobytu Augusta w Saksonii – mógł tam spędzić 3 miesiące w roku. W otoczeniu władcy mogło przebywać tylko sześciu urzędników z kancelarii niemieckiej. Władcy zakazano wprowadzać na teren Rzeczpospolitej wojsk saskich oraz wszczynać wojny ofensywnej. W kwestii spraw państwowych zaś potwierdzono prawa rad senatorskich wraz z obowiązkiem senatorów do podpisywania konkluzji, zlikwidowano uprawnienia sejmików do limitowania własnych obrad. Przywrócono także wcześniejsze zasady administracji królewskiej, nakazującej rezydować na dworze (oprócz ministrów i senatorów rezydentów) również sekretarzowi wielkiemu, referendarzom oraz pozostałym urzędnikom. Ważną zmianą było także przyznanie tylko królowi prawa zwoływania sejmików.

Reformy skarbowo-wojskowe

W kwestii reform skarbowych ustalono stały podatek na wojsko, a liczbę jego ustalono na 24 tys. (18 tys. z Korony i 6 tys. z Litwy). Poszczególnym jednostkom wojskowym przypisano na stałe majątki, które płaciły pieniądze bezpośrednio delegatom owych jednostek. Zmiany nie ominęły także hetmanów. Ograniczono bowiem ich rolę (pozbawieni zostali uprawnień do lokowania wojsk podczas zimy w dobrach kościelnych i szlacheckich). Musieli także złożyć przysięgę, iż nie będą wykorzystywać armii do celów prywatnych i politycznych. Zabroniono im również prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Likwidacji uległy również komisje hibernowe.

Sprawy wyznaniowe

Ponadto Sejm zajął się kwestiami religijnymi. Stopniowo zaczęto pozbawiać szlachtę protestancką możliwości uczestnictwa w życiu publicznym. Nakazano również zburzyć protestanckie zbory powstałe po 1632 r., a budowy nowych zakazano.

Uchwały podjęte przez Sejm Niemy miały znaczący wpływ na dalsze losy państwa. W efekcie jego postanowień ograniczono wpływy saskie w państwie oraz wprowadzono ograniczone reformy ustrojowe. Niestety, zapoczątkował on także proces ingerencji państwa rosyjskiego w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej. Poprzez mediację rosyjskiego posła, car Piotr I uważny był za gwaranta podjętych uchwał. Zasady funkcjonowania państwa ustalone na sejmie przetrwały prawie pół wieku. W tym czasie rozpoczął się w parlamentaryzmie polskim okres kryzysu i stopniowego rozkładu.

Znaczenie roku 1717

W historii Rzeczpospolitej bez wątpienia rok ten jest przełomowy i to z kilku powodów. Po pierwsze: zdaniem dr Urszuli Kosińskiej – Sejm Niemy wyznacza koniec epoki sejmikowej2. Po drugie: rozpoczyna się wtedy również okres dłuższego pokoju dla państwa polskiego. Od 1648 r. Rzeczpospolita nieustannie toczyła wojny, co miało negatywny wpływ na sytuację wewnętrzną oraz ekonomiczną państwa. Dzięki zaś stabilizacji następowała stopniowa odbudowa gospodarcza i handlowa. Po sejmie nastąpiła także zmiana polityki Augusta II względem Rzeczpospolitej. Rozpoczął on bowiem okres „łagodnej polityki”. Monarcha przestrzegał zasad ustrojowych i nie dążył do ich zmiany, starał się także współpracować ze szlachtą. Unikał wszelkich konfrontacji. Celem takiego działania miało być stworzenie saskiego stronnictwa, które w przyszłości miało zagwarantować elekcję Fryderyka Augusta, syna Augusta II. Chciał on również stworzyć wspólne polsko-saskie elity. W tym celu m. in. aranżował mieszane polsko-saskie małżeństwa. Okres ten to, niestety, początek utraty przez Rzeczpospolitą znaczenia na arenie międzynarodowej. Państwo przestało aktywnie uczestniczyć w kreowaniu zmian zachodzących na ówczesnej scenie politycznej.  Z podmiotu stało się przedmiotem, w toczonej wówczas grze dyplomatycznej.

Jednoznaczna ocena Sejmu Niemego i jego rezultatów jest więc trudna. Z jednej bowiem strony był on próbą wprowadzenia reform, które miały usprawnić funkcjonowanie państwa.  Z drugiej zaś rozwiązywanie konfliktów wewnętrznych przy pomocy państw obcych doprowadziło w późniejszym czasie do jego upadku.

Bibliografia:

Źródła:

1. Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, t. VI, Petersburg 1860, s. 112-204.

Opracowania:

1. Augustyniak U. Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. Konopczyński W., Dzieje Polski Nowożytnej, t. 2 1648-1795, Londyn 1959.
3. Markiewicz M., Historia Polski 1492-1795, Kraków 2011.

Strony internetowe:

1. Tycner M., Sejm niemy, http://muzhp.pl/pl/e/178/sejm-niemy[dostę 24.01.2017]

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Tunak}

^{Korekta: Karolina Gościniak}

1. Było to jedno z postanowień traktatu zawartego w Altranstädt w 1706 r. [↩]
2. Tycner M., Sejm niemy, http://muzhp.pl/pl/e/178/sejm-niemy [dostęp 24.01.2017] [↩]