„Imperia, narody i społeczeństwa Europy Wschodniej i Środkowej na progu pierwszej wojny światowej” – pod red. A. Nowaka – recenzja

Od 2014 r., kiedy było obchodzone stulecie wybuchu I wojny światowej, przez następne cztery lata powinno się wspominać kolejne wydarzenia z czasów Wielkiej Wojny. Chociaż większość tego czasu już upłynęło, to w sferze wydawniczej działo się niewiele. Nieco na przekór temu twierdzeniu pojawiła się recenzowana tutaj publikacja.

Nietrudno się domyślić, że jest ona pokłosiem konferencji naukowej, która odbyła się w dniach 24–25 czerwca 2014 r. w Warszawie, a jej organizatorami zostały Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk oraz Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. Była to konferencja międzynarodowa, a wśród gości pojawili się naukowcy z Azerbejdżanu, Białorusi, Bułgarii, Japonii, Litwy, Niemiec, Polski, Rosji i USA. Ze względu na ówczesną sytuację geopolityczną zabrakło przedstawicieli Ukrainy, co z pewnością przyczyniło się do ograniczenia perspektywy, z jakiej opisywano historię. Na końcu woluminu znajdziemy też krótkie biogramy tych naukowców.

Jak pisze we wstępie prof. Andrzej Nowak, jednym z celów konferencji, a co za tym idzie, recenzowanej publikacji, było zwrócenie uwagi na ogromne znaczenie, jakie I wojna światowa miała w przełamywaniu społecznych i politycznych wyobrażeń, które ukształtowały się na gruncie myśli XIX-wiecznej. Obszar, którego dotyczą prawie wszystkie artykuły, to tereny dawnej Rzeczypospolitej. Jak wiadomo, był to tygiel narodowościowy, kulturowy i religijny, gdzie dodatkowo przeplatały się różne tradycje oraz dążenia polityczne i społeczne.

Tom zawiera blisko 30 artykułów, a te, które powstały w języku obcym, zostały przełożone na język polski. Ich tematyka, choć ograniczona geograficznie, prezentuje szeroki zakres zagadnień. Zostały one uporządkowane w ramach pięciu umownych części, na które dzieli się książka. Są tym bardziej wartościowe, że wyszły spod piór badaczy albo piszących o swojej narodowości, albo zajmujących się daną tematyką od wielu lat.

Pierwsza część została zatytułowana Kultury i tożsamości. Można tam znaleźć dość obszerne teksty traktujące o kształtowaniu się tożsamości narodów litewskiego i białoruskiego, ale także o Azerach czy Hucułach. W kolejnej części autorzy omawiają działania różnych instytucji czy zagadnienia związane z modelem sprawowania władzy. Szczególnie interesująco prezentują się teksty dotyczące wizji przyszłości, które snuli działacze polityczni związani z poszczególnymi narodami czy państwami. Z kolei rozdział pt. Polityczne orientacje nie jest już tak odkrywczy, ponieważ w większości dotyczy spraw polskich, o których w naszym kraju debatuje się od lat. Pojawiają się tutaj takie zagadnienia, jak sposoby walki o niepodległość czy sprawa polska w przededniu wojny. Książkę kończy część, w której zawarto artykuły omawiające konsekwencje wojny dla zaangażowanych w nią społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej.

Siłą rzeczy recenzowana książka ma charakter interdyscyplinarny. Historia miesza się w niej z antropologią czy, w pewnej mierze, socjologią. Ta praca w żaden sposób nie przedstawia ujęcia monograficznego, ale podejmuje wybiórcze tematy, które jednak składają się na zwartą całość.

Niestety to ważne dzieło ma kilka wad. Mianowicie roi się w nim od drobnych, ale zauważalnych błędów. Przykładem mogą być często mylone daty, jak choćby na stronie 139, gdzie podano, iż Roman Dmowski zmarł w 1929 r. Dziwią też błędy oraz niedociągnięcia tłumaczy, którzy zamiast Finowie piszą Finlandczycy (np. na stronie 141). Zdarzają się też potknięcia merytoryczne poddające w wątpliwość, czy autorzy wiedzą, o czym piszą, bo twierdzenie, iż Serbowie byli grekokatolikami, choć chwilę później pada sformułowanie, że należeli do cerkwi prawosławnej (s. 356), sprawia, że czytelnik zaczyna się zastanawiać nad rzetelnością podawanych informacji. Takich nieścisłości i błędów jest znacznie więcej – w dużym stopniu rzutują one na odbiór całej książki. Być może wynikają z niedokładnych prac translatorskich, ale jest to jednak poważny zarzut w przypadku tak istotnego dzieła naukowego.

Pomimo podanych wyżej zarzutów, książka jest warta polecenia, ale tylko wąskiemu gronu czytelników. Zawarte w niej artykuły odnoszą się bowiem do szczegółowych zagadnień, a brak szerokiej wiedzy z dziedziny stosunków społecznych oraz historii Europy Środkowej i Wschodniej sprzed I wojny światowej może utrudniać zrozumienie czytanego tekstu. Ważne jest jednak, że taka praca się pojawiła, a zwłaszcza, iż można w niej znaleźć teksty zagranicznych badaczy. To pozwala na wejrzenie w osiągnięcia historiografii sąsiednich państw, a taką okazję przeciętny czytelnik ma bardzo rzadko.

Plus minus:

Na plus:

+ nowatorska pozycja

+ wielu zagranicznych autorów

+ w pełni naukowa książka

Na minus:

- wiele drobnych błędów merytorycznych, czasem też poważnych

- błędy translatorskie

Tytuł: Imperia, narody i społeczeństwa Europy Wschodniej i Środkowej na progu pierwszej wojny światowej

Autor: red. Andrzej Nowak

Wydawca: CPRDiP, IH PAN

Rok wydania: 2016

ISBN: 978-83-64486-45-6

Liczba stron: 714

Okładka: twarda

Cena: ok. 39 zł

Ocena recenzenta: 7/10

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Petrynko}

^{Korekta: Jagoda Marek}