Władza w Imperium Osmańskim

Kim był wielki wezyr, a kogo określano mianem Şehzade? Czy sułtan mógł sobie pozwolić na wszystko? Jeśli chcecie poznać odpowiedzi na te pytania, koniecznie przeczytajcie poniższy artykuł.

Sulejman Wspaniały

Popularna w Europie nazwa „Imperium Osmańskie” pochodzi od imienia pierwszego władcy z dynastii, czyli Osmana I, który rządził w latach 1299-1324. Terytoria, na których panowali sułtani wywodzący się z tego rodu zwane były Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „Państwo Osmana”. W Polsce określano je zaś krótko – Wysoka Porta1.

Dynastia Osmanów panowała w Turcji przez setki lat, a na czele państwa zawsze stał władca, któremu tytuł należał się z urodzenia, jednak nie trzeba było urodzić się w imperium, aby zajmować wysokie stanowisko państwowe. Szczególnie o Stambule mówiono: „W mieście widać ludzi każdej nacji, ubranych według swoich zwyczajów i słyszy się wszystkie języki świata”2 – obcokrajowcy przyjeżdżali tu sami zwabieni możliwościami i gwarancją spokojnego życia i wyznawania własnej religii, podczas gdy w Europie paliły się stosy, na których płonęli heretycy. Oprócz tego z państw podległych imperium regularnie sprowadzano chłopców, których włączano w szeregi janczarów lub umieszczano w jednej ze szkół, dzięki której mieli oni szansę wyrosnąć na poważanych urzędników. W tym państwie stanowisk i tytułów nie otrzymywało się za odpowiednie urodzenie, lecz trzeba było na nie zapracować, co dawało olbrzymią szansę tym, którzy nie byli Turkami. W praktyce więc bardzo często najważniejsze funkcje sprawowali Serbowie, Chorwaci, Bośniacy czy Albańczycy i nie było w tej kwestii żadnych ograniczeń – należało być jedynie wiernym sułtanowi i wykazać się wybitnymi umiejętnościami.

Władca trzech kontynentów

Na czele Imperium Osmańskiego stał sułtan, lecz nie tak brzmiał jego pełny tytuł. Dla przykładu Sulejmana Wspaniałego tytułowano: „Sułtan nad sułtanami Wschodu i Zachodu, zrodzony pod szczęśliwą konstelacją, Władca państwa Rzymian, Persów i Arabów, Bohater wszystkiego, co istnieje, Chluba kręgu Ziemi i Czasu; Pan Morza Śródziemnego i Czarnego, czcigodnej Kaaby i prześwietnej Medyny, szlachetnej Jerozolimy i tronu Egiptu – tej perły wieków; prowincji Jemenu, Adenu, Sany i Bagdadu – ostoi prawości; Basry, al-Hasy i miast Nuszirawanu; krain Algieru i Azerbejdżanu; stepów Kipczaku, krainy Tatarów, Kurdystanu i Lurystanu; krajów Rumerii i Anatolii, Karamanu i Wołoszczyzny, Mołdawii i Węgier – ich wszystkich i wielu innych jeszcze królestw i krain, pełen chwały: sułtan i padyszach”3. Oczywiście tego niezwykle obszernego tytułu nie używano na co dzień, a sułtana określano zapożyczonym z języka perskiego mianem padyszacha („pan królów”) lub też szachinszacha („król królów”) czy chana. Być może robiono tak po to, by wyróżnić władcę, gdyż określenia Sultan używano także w odniesieniu do jego matki, sióstr oraz córek. Oprócz tego często nazywano go kalifem, a więc następcą Mahometa. Co ciekawe, Europejczycy przez długi czas mówili o nim „cesarz”.

Sułtan był niemal wszechwładny a ograniczał go jedynie szariat4, któremu nawet on musiał się podporządkować. Jego decyzje były święte i mogły pozbawić życia nawet najbardziej wpływowych obywateli, w tym także sułtańskich synów, co wcale nie zdarzało się tak rzadko. Sam Sulejman Wspaniały skazał na śmierć swoich dwóch następców: książąt Mustafę oraz Bajazyda, których postrzegał jako zagrożenie.

Żaden sułtan nie mógł jednak rządzić całkowicie samodzielnie i potrzebował ludzi, z których pomocą mógł sprawować władzę.

Wielki wezyr Ibrahim Pasza

Wielki wezyr

Był, zaraz po padyszachu, najważniejszą osobą w państwie, pełnił więc niejako funkcję współczesnego nam premiera. Do jego zadań należała przede wszystkim koordynacja pracy wszystkich podległych mu urzędników i organizacja polityki wewnętrznej. Wielki wezyr reprezentował sułtana, często także podczas oficjalnych spotkań dotyczących polityki zagranicznej i był szanowany przez wszystkich ambasadorów, którzy mieli z nim do czynienia – w końcu jego słowo było wolą sułtana, a on miał jego pełne pełnomocnictwo. Oprócz tego dowodził wojskami podczas wszelkich wypraw wojennych.

W praktyce bywało tak, że wielki wezyr, który często był bardziej zaangażowany w rządzenie państwem niż padyszach, posiadał od niego większą faktyczną władzę. Wszystko zależało od tego, jak wiele swobody dawał sułtan swojemu premierowi. Dla przykładu, wielki wezyr Ibrahim Pasza, który sprawował tę funkcję za rządów Sulejmana Wspaniałego i był jego największym przyjacielem, wyrósł na tak potężnego człowieka, że sam uważał się za równego sułtanowi. Niestety, wygórowane ambicje i pycha ostatecznie przyprowadziły do niego katów, którzy pozbawili go życia na rozkaz Sulejmana. Był to znak, że nikt, nawet wielki wezyr, który był jednocześnie szwagrem padyszacha5, nie może uważać się za ważniejszego od niego. W związku z tym, że z owego stanowiska mógł wezyra odwołać jedynie sułtan, prawie zawsze kończyło się to śmiercią ministra. Mało tego, większość wielkich wezyrów cieszyło się swoją pozycją bardzo krótko – w trakcie trwających czterdzieści sześć lat rządów Sulejmana Wspaniałego stanowisko to objęło dziesięciu mężczyzn, natomiast Ibrahim I, który sułtanem był zaledwie osiem lat, mianował aż sześciu wielkich wezyrów, z czego trzech zmieniło się w trakcie jednego roku!

Kapudan Pasza

Bardzo ważna funkcją w Imperium Osmańskim było dowodzenie potężną sułtańską flotą i to właśnie zadanie przypadało Kapudanowi Paszy, czyli admirałowi. Za czasów Sulejmana Wspaniałego stanowisko to objął kapitan Hızır, szerzej znany jako budzący grozę wśród giaurów6 Hajraddin Pasza (Barbarossa). Jego pirackie życie to już legenda, która stała się inspiracją wielu barwnych opowieści, lecz warto wspomnieć, że był on też jednym z najwybitniejszych dowódców otomańskiej, niezwyciężonej floty.

Sułtan Ahmed III udziela audiencji francuskiemu ambasadorowi w swoim Dywanie.

Dywan

Jak większość władców, także padyszach posiadał swoją radę doradczą, która nazywana była „Dywanem” (z tureckiego Divan – „rejestr„, ”administracja”). W jej skład wchodził oczywiście wielki wezyr, a także niżsi od niego rangą wezyrowie, zazwyczaj było ich czterech, zdarzało się jednak, że nawet jedenastu. Wśród nich był m.in. Kapudan Pasza, ale także dwaj skarbnicy (jeden z Rumelii, drugi z Anatolii). Do obrad dołączać mogli także dowódca janczarów, a także przywódcy religijni i inni urzędnicy.

Obrady Dywanu odbywały się najczęściej w Stambule w pałacach należących do sułtana i miały miejsce cztery razy w tygodniu, czasami nawet częściej. Przewodził im wielki wezyr, a sułtan najczęściej przysłuchiwał się temu z ukrycia, choć i tak każdy z uczestników był świadom jego cichej obecności. Zdarzało się jednak tak, że padyszach osobiście brał udział w obradach, szczególnie, gdy do podjęcia były bardzo istotne decyzje, np. dotyczące wypraw wojennych.

Czym jeszcze zajmował się Dywan? Otóż pełnił funkcję sądu najwyższego i tak naprawdę każdy mógł wnieść swoją sprawę. Zajmowano się też odwoływaniem wyroków przyznanych przez kadich, czyli sędziów lokalnych.

Naczelnicy eunuchów

Wydawać by się mogło, że kastraci mający strzec spokoju w haremie nie mogą zajść wysoko, a jednak w Imperium Osmańskim wszystko było możliwe. Nie dotyczyło to oczywiście wszystkich, lecz naczelników i przełożonych zwykłych eunuchów.

Najwyższym tytułem, jaki można było zyskać był Pasza o Trzech Ogonach, który przysługiwał naczelnikowi czarnych eunuchów, tzw. kızlar adası  - „kyzłaraga”. Można by rzec, że był on jedną z najważniejszych postaci w całym państwie, zaraz po sułtanie oraz wielkim wezyrze, choć jego zadaniem było zarządzanie haremem. Biali niewolnicy mieli natomiast szansę zyskać tytuł kapı adası, czyli „wielkiego mistrza”. Był to naczelnik, do którego zadań należało m.in.: witanie i wprowadzanie ambasadorów podczas audiencji, towarzyszenie władcy, a nawet układanie oficjalnych pism.

Sułtan Selim II był księciem gdy objął rządy w Manisie

Książęta

Nie trzeba było urodzić się ślubnym synem sułtana, aby otrzymać miano księcia. W praktyce niewielu władców tureckich zawarło oficjalne małżeństwo, więc praktycznie każdy chłopiec zrodzony z odaliski mógł liczyć na to, że kiedyś zostanie sułtanem. Najczęściej ten zaszczyt spotykał po prostu najstarszego syna, jednak władca mógł sam wybrać tego, który według niego najlepiej nadaje się do stania się jego następcą.

Książęta, w Imperium Osmańskim zwani Şehzade, wychowywali się w pałacu pod opieką swoich matek, nianiek oraz najlepszych nauczycieli, aby po osiągnięciu odpowiedniego wieku mogli objąć swoimi rządami jedną z prowincji zwanej sandżakiem. Wydawać by się mogło, że nie ma znaczenia, która z nich zostanie mu przyznana, jednak w rzeczywistości ten z książąt, który zyskał największe uznanie swojego ojca najczęściej wyjeżdżał do Manisy, która była położona najbliżej stolicy. Kiedy umierał sułtan, synowie wracali do Konstantynopola i największe szanse na objęcie tronu miał ten z nich, który przybył na miejsce pierwszy. Może się to wydawać śmieszne jednak w rzeczywistości i tak każdy zdawał sobie sprawę, że książę zarządzający saruhanem7 ma zostać według padyszacha kolejnym sułtanem.

Podczas lektury książek i artykułów o organizacji Imperium Osmańskiego można spotkać się także z innymi określeniami dotyczącymi urzędników. Są to:

Aga – inaczej „pan”, zwrot oznaczający dowódców, przełożonych; stosowany m.in. wobec naczelników janczarów lub eunuchów.

Bej – zwrot stosowany wobec oficerów i urzędników państwowych.

Efendi – uczony; pisarz, artysta.

Mufti – uczony, znawca prawa muzułmańskiego.

Pasza – wysoki urzędnik turecki; zwrot grzecznościowy stosowany wobec gubernatorów prowincji oraz generałów.

Ulem – uczony, znawca teologii.

Bibliografia:

1. Clot A., Sulejman Wspaniały i jego wspaniałe stulecie, Warszawa 2017.
2. Łątka J.S., Sulejman II Wspaniały. Zdobywca, władca, reformator, Warszawa 2015.
3. Kumrular Ö., Sułtanka Kösem. Władza i intrygi w haremie, Warszawa 2016.
4. Kienzler I., Imperium Osmańskie we władzy kobiet. Dzieje Anastazji-Kösem, Warszawa 2016.
5. Lewis R., Życie codzienne w Turcji Osmańskiej, Warszawa 1984

Redakcja merytoryczna: Grzegorz Antoszek

1. Nazwa pochodzi od wielkiej bramy do dzielnicy urzędowej w Stambule, budynku, w którym mieściła się siedziba wielkiego wezyra. [↩]
2. Ricaut P., Osmanli Imparlatorlugu’nun Halihazrinin Tarihi (XVII. Yuzyil), cytat za: Kumrular Ö., Sułtanka Kösem. Władza i intrygi w haremie, Warszawa 2016, s. 93. [↩]
3. Lewis R., Życie codzienne w Turcji Osmańskiej, Warszawa 1984, s. 189. [↩]
4. Prawo religijne normujące życie wyznawców Islamu. [↩]
5. Ibrahim był mężem sułtanki Hatice, siostry Sulejmana [↩]
6. Określenie niewiernych. [↩]
7. Saruhanlı – dzielnica Manisy, inne określenie dla tej prowincji. [↩]