Delfin w mitologii greckiej

Już wiele wieków temu delfiny zyskały wielką sympatię u ludzi. Starożytni greccy żeglarze uważali, że ujrzenie tych ssaków na morzu przynosi szczęście, rybacy natomiast unikali polowań na nie, ponieważ bali się gniewu bogów. Delfinom poświęcono wiele mitów i tekstów literackich. Ich wizerunki umieszczano na monetach, rzeźbach, malowidłach ściennych, na ich cześć nazwano również jeden z gwiazdozbiorów. Ponadto nadawano im liczne cechy ludzkie.

Zwierzęta, czy to prawdziwe, czy mityczne, od zawsze były częścią wierzeń (mitologii) ludów całego świata. We wczesnych formach religii bogowie często byli wyobrażani pod ich postacią. Z czasem jednak zoomorfizacja bóstw straciła na znaczeniu, a zwierzęta stały się głównie atrybutem lub jednym z wielu ich obliczy. Mimo to wspomniane zabiegi doprowadziły do nadania zwierzętom cech, które stały się ich nieodłącznymi przymiotami. W ten sposób praktycznie każde znane człowiekowi zwierzę zostało w pewnym stopniu spersonifikowane.

Interesujący wydaje się fakt, że w wielu kulturach (tradycjach) z pozoru od siebie niezależnych, nasi „bracia mniejsi„ zyskali podobne cechy. Świadczy to niejako o wspólnych korzeniach wielu ludów oraz intensywnych kontaktach kulturowych. Przenikanie się wierzeń greckich, rzymskich oraz fenickich i innych bliskowschodnich jest bardzo dobrze widoczne (np. recepcja kultu Heraklesa/Herkulesa czy boga Baala w starożytnym Rzymie). Najbardziej „rozbudowana„ i ”wyczerpująca” wydaje się jednak mitologia grecka. Oczywiście może to przede wszystkim wynikać z jej najlepszego poznania w związku z fascynacją kulturą grecką na przestrzeni wieków. Niezależnie od powodów,dostarcza ona największej ilości materiałów do analizy problematyki zwierzęcej w mitologii.

Mity greckie pełne są wyobrażeń fantastycznych potworów, takich jak choćby centaur, Minotaur czy Hydra. Rzadziej bohaterami antycznych legend są zwierzęta istniejące w rzeczywistości. Oczywiście pojawiają się one niemal w każdym micie, lecz zwykle nie odgrywają większej roli niż rodzaj transportu lub część krajobrazu. Tylko sporadycznie były antropomorfizowane, a przez to ich udział w opowieści nie ograniczał się do wyżej wspomnianego statystowania. Można wskazać jedynie kilka gatunków, które zyskały sobie pewien szacunek Hellenów, co zostało odzwierciedlone w niektórych mitach. Wśród wspomnianych zwierząt szczególne miejsce zajmuje delfin.

Żegluga morska była istotnym elementem życia dla wielu Greków. Z tego też powodu widok delfinów, dla których Morze Śródziemne stanowiło bardzo dobre miejsce do życia, nie należał do rzadkości. Zdaniem żeglarzy dostrzeżenie tych stworzeń było dobrą prognozą i zapowiedzią pomyślnej żeglugi. Liczne mity morskie zawierają wiele informacji na temat sposobu ich postrzegania. Dają one zazwyczaj spójny obraz, dzięki czemu można pokusić się o próbę nakreślenia głównych cech nadawanych tym ssakom morskim przez starożytnych Greków i ustalenia ich znaczenia dla ówczesnych ludzi. Rzeczą oczywistą jest, że tylko w nielicznych mitach delfiny ukazane zostały w szerszej perspektywie, choć pozornie mało znaczące wzmianki w większości opowieści nie są bez znaczenia dla zrozumienia antycznej fascynacji tymi ssakami.

Zgoła odmiennie wygląda sytuacja w sztuce greckiej, gdzie delfin jest częstym tematem na malowidłach przedstawiających scenerię morską, zarówno związaną z mitologią, jak i mającą charakter zwykłych scen rodzajowych, w których zazwyczaj są jednym z wielu elementów kompozycji. Jednoznaczne wskazanie scen mitologicznych często sprawia dużą trudność. Na wielu przedstawieniach jednak, niezależnie od motywacji autora, prezentowane są te same cechy delfinów, co w przekazach mitologicznych. Świadczy to o tym, iż wyobrażenie tych stworzeń nabrało już swoistych, szeroko rozpropagowanych przymiotów, które są aktualne do dziś. Ze względu na wskazane powyżej problemy sztuka grecka zostanie jednak w niniejszym tekście ograniczona do kilku istotnych przedstawień scen mitologicznych, które pozwalają uzupełnić informacje uzyskane z przekazów pisemnych.

Obraz delfina w mitach greckich

O mitologicznej wyjątkowości delfina świadczyć może informacja, że często miał się w niego zmieniać sam Apollo, których miało głównie łączyć upodobanie do muzyki. Klaudiusz Elian w dziele De natura animalium pisał, że „delfin jest rozmiłowany w muzyce”1. Obecnie uznaje się, że dźwięki wydawane przez delfiny („śpiew” delfinów) pozytywnie wpływają na kobiety w ciąży. Tak więc muzykalność tych stworzeń przetrwała do czasów współczesnych.

Utożsamianie delfina z Apollinem jest aż nadto widoczne. Wizerunki tych stworzeń pojawiają się m.in. na murach świątyni w Delfach, poświęconej bóstwu słońca i muzyki. Również jedno z imion boga – Apollo Delfinios – wskazuje na duże znaczenie omawianego zwierzęcia w kulcie opiekuna wyroczni delfickiej.

Wrażliwość (nie tylko artystyczna) była nieodłączną cechą towarzyszącą wyobrażeniu delfina. Poza tym do jego głównych cech należy zaliczyć dobroć oraz mądrość. Ujawniają się one w mitach związanych przede wszystkim z Posejdonem oraz nereidami. Postaci te często otaczały się delfinami, które zaliczane są do ich głównych atrybutów. Według mitologii Grecy składali Posejdonowi ofiary z tych wodnych ssaków. Były one również przewodnikami po podwodnym królestwie boga mórz.

Mądrość, przebiegłość i spryt delfina są dobrze widoczne w micie o nereidzie Amfitrycie i Posejdonie. Nereidy były nimfami morskimi, córkami boga Nereusa i nimfy Doris lub Okeanosa i Tetydy (w zależności od wersji mitu i regionu starożytnej Grecji). Posejdon zakochał się bez wzajemności w Amfitrycie, która długo ukrywała się przed władcą mórz za słupami Heraklesa. Pomoc w zdobyciu serca pięknej nereidy obiecał bogowi jeden z zaprzyjaźnionych delfinów, który postanowił odnaleźć nimfę i ukazać jej wspaniałości jakie na nią czekają w królestwie boga mórz. Wizja przyszłych bogactw i wspaniałego życia pełnego luksusu, jaką delfin roztoczył przed Amfitrytą, wystarczyła, by nimfa z nim wyruszyła, a następnie wyszła za mąż za Posejdona. Odtąd para miała wieść szczęśliwe życie, a delfiny stały się nieodłącznymi towarzyszami Posejdona, ustępując w hierarchii jedynie koniom. W ramach podziękowania Posejdon miał także umieścić zasłużonego delfina na niebie. Tym sposobem powstał gwiazdozbiór Delfina. Przedstawiony mit charakteryzuje delfiny jako zwierzęta, które nie tylko są dobre i wrażliwe, ale również są w stanie nieść pomoc potężnym bogom, ujawniając swoją niezwykłą inteligencję.

Nie tylko starożytni Grecy doceniali mądrość (lub raczej wspomnianą inteligencję) tych stworzeń. W średniowieczu delfiny były postrzegane jako symbol boskiej mądrości. Azjatycki lud Ajnów uważał nawet delfina za boga. Obecne badania wskazują, że inteligencja delfinów należy do najbardziej rozwiniętych (zaraz po ludzkiej). Niektórzy naukowcy akceptują również poglądy o posiadaniu przez te stworzenia własnego języka, jak również o rozumieniu i analizowaniu przez nie mowy ludzkiej nawet na poziomie gramatycznym2. Pozwala to przypuszczać, że zwierzęta te w starożytności musiały często obcować z człowiekiem, który był w stanie dostrzec tę, jakże wyjątkową, cechę.

Tak jak w przypadku wielu innych zwierząt, delfiny w mitach służyły także jako wierzchowce i zaprzęg do powozów dla nimf morskich. Trudno wyobrazić sobie lepszy środek transportu w morzu niż delfin, który – poza czysto utylitarnymi walorami – był również znakomitym kompanem podróży jako dobre, mądre i posłuszne zwierzę. Nie bez znaczenia pozostawały też jego umiejętności pływackie. Według Pliniusza (Historia naturalna) „jest najszybszy spośród wszelkich żywych stworzeń, nie tylko zamieszkujących morza (…) śmiglejszy jest od ptaka, strzały wypuszczonej z łuku”3.

W jednym z mitów przedstawiono wyprawę Tezeusza na dno morza. Heros przystał na zaproszenie Posejdona i Amfitryty, i postanowił udać się do ich morskiego królestwa. Dotarcie na dno morza nie było jednak sprawą prostą, dlatego Tezeusz musiał poprosić o pomoc delfina, który zawiózł bohatera Aten do wspaniałej boskiej siedziby.

Delfiny miały na swoim grzbiecie wozić słynne, legendarne postaci związane z Tarentem. Byli to heros Taras (od którego miasto miało wziąć nazwę) oraz flecista Falantos. Ich wizerunki, na których ujeżdżają delfiny, zachowały się m.in. na monetach.

W jednej z kilku wersji popularnego mitu to delfin przewiózł na ląd zrodzoną z piany morskiej Afrodytę. Zwierzęta te miały być również częścią orszaku transportującego dusze zmarłych na Wyspy Szczęśliwe, co można bezpośrednio powiązać z delfinem jako symbolem szczęścia i pomyślności. Najczęściej taka interpretacja jest łączona z wierzeniami orificko-pitagorejskimi. Wspomnianemu orszakowi miały przewodzić nereidy, a poza delfinami płynęły w nim różnego rodzaju ryby, hippokampy (pół konie, pół ryby) i ketosy (rodzaj dużych potworów morskich).

Według korynckiej legendy na delfinie morza przemierzał także bóg Palajmon, wcześniej znany jako Melicertes. Jeszcze jako śmiertelnik został on wrzucony do morza przez swoją matkę Ino, która postradała zmysły po utracie pierwszego syna – Laerchosa. Od tej pory Melicertes stał się bóstwem morskim, a na jego cześć nereidy kazały Syzyfowi ustanowić igrzyska istmijskie. W innej wersji tego mitu delfin w dobrej wierze wyłowił i złożył ciało Melicertesa na brzegu, lecz wywołało to zarazę w Koryncie, gdyż żaden z mieszkańców nie zajął się pochówkiem zmarłego. Aby ją powstrzymać, należało pogrzebać ciało i ustanowić igrzyska. Niniejszy mit pokazuje, że dobroć i wrażliwość delfina nie zawsze przekładały się na podobne uczucia wśród ludzi, którzy byli z tego powodu karani przez bogów dostrzegających znaczenie tych wyjątkowych ssaków. Palajmon stał się kolejnym, po Posejdonie i Amfitrycie, bóstwem, które było kojarzone z delfinem.

W mitach greckich delfiny często pomagały potrzebującym ludziom, np. ocaliły życie Arionowi i Telemachowi. Arion był synem Posejdona i nimfy Oneai. Pewnego dnia, wracając do Koryntu ze zwycięskiego konkursu muzycznego na Sycylii, został wrzucony do morza przez chciwych marynarzy. Lecz zanim do tego doszło, wybłagał u swoich oprawców możliwość zanucenia swej ostatniej pieśni. Arion zagrał i zaśpiewał tak pięknie, że z pomocą przybył mu delfin, który na swoim grzbiecie poniósł go do brzegów Koryntu. Na pamiątkę tego wydarzenia delfina umieszczono na niebie jako gwiazdozbiór (jest to drugi mit o powstaniu gwiazdozbioru Delfina). Podobnie jak w przypadku mitów o Apollinie, podkreślona została tu wrażliwość muzyczna delfina oraz jego dobroć.

Telemach był synem Odysa i Penelopy. Pewnego razu podczas zabawy wypadł za burtę statku i zaczął tonąć. Z wody wyciągnął go przepływający w pobliżu delfin. W ramach podziękowania Odys nosił pierścień, zapinkę oraz tarczę z jego wizerunkiem. Zwierzę odgrywa tu taką samą rolę, jak w micie o Arionie. Kolejny raz ukazano jego dobroć – cechę, która obok mądrości wydaje się być najbardziej eksponowana w jego wizerunku.

Współcześnie delfiny są postrzegane jako zwierzęta społeczne, które chętnie pomagają nie tylko swoim pobratymcom, ale niekiedy także człowiekowi. Wydaje się więc, że w starożytności musiały się zdarzać podobne sytuacje, w których zwierzęta te przybywały ludziom na pomoc. Jak inaczej można by było dostrzec tak istotną, a zarazem specyficzną cechę? W Indiach oficjalnie uznano delfina za non human person – istotę (osobę) znajdującą się na szczeblu rozwoju między człowiekiem a innymi zwierzętami.

Nieco w inny sposób zostały przedstawione delfiny w jednym z mitów poświęconych Dionizosowi. Bóg został uprowadzony przez piratów, którzy uznali go za bogatego władcę. Dionizos szybko zrzucił założone mu kajdany, lecz porywacze nie zamierzali go wypuścić. Rozgniewany bóg zmienił się w lwa, a wyskakujących ze strachu za burtę piratów postanowił pozamieniać w delfiny. Od tej chwili piraci-delfiny pomagają ludziom, by odpokutować swój czyn. Jest to wyjątkowy mit, w którym bycie delfinem staje się synonimem kary, ale jednocześnie legenda ta wyjaśnia dobroć tych stworzeń w stosunku do ludzi, co można dostrzec w wielu innych przytoczonych wcześniej mitach.

Wizerunek mitologicznego delfina w sztuce greckiej

Jak już wspomniano, pewne informacje na temat mitologicznego postrzegania delfinów można znaleźć w sztuce greckiej. W przedstawieniach naczyniowych często ukazywana była postać człowieka-delfina, którą interpretowano niekiedy jako Trytona – syna Posejdona i Amfitryty. Przeważa jednak opinia, że jest to pomniejsze bóstwo-delfin, o którym próżno szukać bliższych informacji w znanych współcześnie mitach. Zazwyczaj przedstawiany jest w towarzystwie bawiącego się stada delfinów (np. czara z Paryża) lub jako samotnie wyskakujący z wody (aryballos z Londynu).

Zabawy bóstwa z delfinami ukazują ich jako bliskich towarzyszy bogów, choć niektóre przedstawienia akcentują dystans między „istotami wyższymi” a zwykłymi stworzeniami morskimi. Przykładem jest aryballos z Berlina, na którym widać brodate bóstwo (Nereus) trzymające w wyciągniętej ręce niewielkich rozmiarów delfina. Podobnie Nereus-Starzec Morski został przedstawiony na czerwonofigurowej czarze malarza Euergidesa znajdującej się w British Museum. Przygląda się on pojedynkowi Tetydy (matki Achillesa) z herosem Peleusem, trzymając w jednej z wyciągniętych rąk małego delfina.

Zdarzało się jednak również, że Nereus był przedstawiany na równi z delfinami. Według Witolda Dobrowolskiego miało to podkreślać analogiczne cechy łączące bóstwo z morskim zwierzęciem. Przede wszystkim mowa tu o dostojeństwie i dobroci. Same wizerunki mogły być odczytywane jako życzenie pomyślności i powodzenia. Nereus stał się kolejnym bóstwem, które niemal zawsze było ukazywane w towarzystwie delfinów, będących – poza trójzębem – jego najważniejszym atrybutem. Postać tę ukazywano w ten sposób na ceramice naczyniowej przez kilka stuleci. Identyczne wizerunki znane są również ze sztuki etruskiej.

Popularne było wyobrażenie bogów podróżujących w towarzystwie delfinów. Na pewnym polichromowanym i złoconym lekycie z Tarentu ukazano Afrodytę lecącą na gęsi oraz dwóch Erosów z dwoma delfinami. Z kolei na oinochoe z Berlina przedstawiono grupę składającą się z Afrodyty z gęsią, dwóch Erosów oraz otaczających ich nereid na delfinach.

Wyobrażenia nereid i Erosa podróżujących na delfinach były bardzo częstym tematem malowideł o charakterze morskim. Nierozerwalnie wiąże się to zapewne z wcześniej omawianym postrzeganiem delfinów jako znakomitych (szybkich) pływaków oraz mądrych stworzeń odgrywających istotną rolę w morskim królestwie Posejdona, w którym pełniły m.in. funkcję przewodników dla przybywających gości (np. dla Tezeusza). Nic dziwnego, że ssaki te idealnie nadawały się na kompana podróży; ze względu na pokaźne gabaryty oraz możliwość poruszania się po powierzchni wody świetnie spełniały się także w roli wierzchowców. Do dziś motyw przemieszczania się w wodzie przy pomocy delfinów wykorzystywany jest choćby w serialach telewizyjnych (Nowe przygody Flippera, 1995–2000) czy na pokazach w delfinariach.

Delfiny były również ukazywane w sąsiedztwie różnego typu demonów morskich. W Grobie Trytonów zostały namalowane dwa wizerunki płynących demonów, które odwracają głowę w kierunku podążających za nimi wielkich, grubych delfinów. Trudno określić znaczenie tej sceny. W mitologii greckiej demony miały ambiwalentny charakter. Mogą to być dobre demony, które płyną wspólnie z delfinami, jak również złe duchy uciekające przed dobrymi delfinami. Wydaje się jednak, że ukazanie tych ssaków morskich o potężnej tuszy miało nadać tej scenie istotny sens, bliższy chyba tej drugiej interpretacji.

Interesujące jest także częste zestawianie wizerunku delfinów z mitycznym rogiem obfitości – odłamanym rogiem boga rzecznego Acheloosa lub kozy Amaltei (opiekunki Zeusa). Wyjaśnienie symboliki takiego połączenia nie jest proste. Być może chodziło o ukazanie kreacyjnych właściwości wody, ciągłe odnawianie zasobów morskich, ich obfitość oraz dobrobyt i szczęście jakie ze sobą niosą (delfin jako wcześniej wspomniany symbol szczęścia i pomyślności). Taką interpretację potwierdzałoby również częste ukazywanie delfinów w pobliżu nereid i hippokampów, które według wielu badaczy wspólnie symbolizują obecność wody w podziemnym świecie, czyli czynnika umożliwiającego odrodzenie się życia. Podobieństwo greckich słów delfis (delfin) i delfys (macica) także zdaje się wskazywać na łączenie tych stworzeń z życiodajnymi siłami.

Niekiedy zdarzało się, że starożytni artyści nadawali znanym mitom nową oprawę. Zasadniczo ich sens nie ulegał zmianie. Opowiadana historia nadal miała podobną treść i przekazywała praktycznie identyczne wartości. Manipulowanie scenerią mitu pozwala jednak przypuszczać, że nie zawsze były to opowieści postrzegane w kwestii realności i zdawano sobie sprawę z ich znaczenia głównie w kontekście moralizatorskim i duchowym. Oczywiście nie we wszystkim mitach takie fabularne modyfikacje były możliwe.

Na jednej ze swych amfor malarz Meidias przedstawił własną wizję mitycznego wyścigu Pelopsa z Oinomaosem. Chcąc zdobyć rękę Hippodamei, córki Oinomaosa, Pelops musiał wygrać z władcą Pisy. Przy wydatnej pomocy córki oraz woźnicy władcy Pelops odniósł zwycięstwo, a Oinomaos zginął, zaplątawszy się w lejce i pociągnięty przez konie. Malarz Meidias wyobrażał sobie, że wyścig odbywał się na powierzchni morza. Pod uniesionymi kopytami końskimi widoczny jest mały delfin, co sugeruje bieg konia po tafli wody.

Zakończenie

Wszystkie omówione wyżej aspekty ukazują spójne wyobrażenie starożytnych Greków na temat delfina. Większość z jego antycznych cech przetrwała do dziś. Delfin w mitologii jawi się jako miłujące muzykę stworzenie, które zjednało sobie sympatię wielu bóstw, od Apollina po Posejdona i nimfy morskie. Jego ponadprzeciętne cechy w świecie zwierząt, jak choćby mądrość, sprawiały, że w wielu mitach delfin wysuwał się na pierwszy plan i w znaczący sposób wpływał na losy bohaterów. Niejednokrotnie pomagał bogom, herosom, a nawet zwykłym ludziom, ratując im życie lub też ułatwiając osiągnięcie ich celów.

Na ogromne znaczenie tego stworzenia, nie tylko w mitologii, może wskazywać również jego utożsamianie z morzem. Starożytni greccy malarze, przedstawiając sceny morskie, na pierwszym planie niemal zawsze umieszczali wizerunki delfinów, które chyba najlepiej symbolizowały ten „wodny świat”.

Delfin stał się także atrybutem niemal wszystkich bogów, których los związany był z morzem. W mitologii bogowie chętnie wykorzystywali jego umiejętności, zarówno fizyczne (szybkość), jak i psychiczne (dobroduszność, inteligencja). Z tego względu delfiny były nie tylko doskonałymi kompanami podróży, ale też towarzyszami zabaw dla pomniejszych bóstw i nimf.

Symbolika delfina była bardzo rozbudowana. Mity, w których stworzenia te ratowały życie, stały się podstawą do ich postrzegania jako symbol szczęścia i pomyślności, zwłaszcza dla żeglarzy, których los zależał od kaprysów bogów. Poza tym nieodłącznie identyfikowano delfina z siłami kreacyjnymi przyrody, co jest widoczne nie tylko w mitologii.

W ogólnym ujęciu widzimy bardzo pozytywny wizerunek delfina, obdarzonego wieloma wartościowymi cechami, które do dziś są tak samo zauważalne, a w wielu przypadkach potwierdzane badaniami naukowymi. Umacnia to w ludziach przekonanie o wyjątkowości tych stworzeń pośród ogromu fauny otaczającej człowieka.

Bibliografia:

1. Cooper J.C., Zwierzęta mityczne i symboliczne, Warszawa 1998.
2. Dobrowolski W., Mity morskie antyku, Warszawa 1987.
3. Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003.
4. Parandowski J., Mitologia. Wierzenia Greków i Rzymian, Warszawa 1984.
5. Witczak K.T., Hymn Ariona do Posejdona, „Collectanea Philologica” 6/2003, s. 71–82.

1. K.T. Witczak, Hymn Ariona do Posejdona, „Collectanea Philologica” 6/2003, s. 71–82. [↩]
2. „National Geographic” 5/2015. [↩]
3. J.C. Cooper, Zwierzęta mityczne i symboliczne, Warszawa 1998, s. 44. [↩]