Operacja „Niebieska Gwiazda”. Rozwój i zmierzch sikhijskiego ekstremizmu w Indiach cz. 1

W pierwszej połowie lat 80. XX w. w Pendżabie, północno-wschodnim stanie Indii zamieszkałym w większości przez Sikhów, napięcia na tle etniczno-religijnym osiągnęły stan zbliżony do klasycznej wojny domowej. Po jednej stronie konfliktu stały fundamentalistyczne partie i organizacje sikhijskie domagające się poszanowania dla ortodoksyjnej wersji swojej religii oraz utworzenia niepodległego państwa Sikhów – Khalistanu. Szczególnie ten ostatni postulat był nie do przyjęcia dla władz Indii, co zaogniło konflikt i doprowadziło do rozlewu krwi.

Na wstępie istotne jest choćby pobieżne zdefiniowanie sikhizmu. Otóż jest to przede wszystkim religia uważana za najmłodszą, „wielką” religię (narodziła się w Pendżabie w XV w.) i stanowiąca w dużej mierze syntezę elementów islamu i hinduizmu1. Jest to również religia uniwersalna, otwarta na wszystkich ludzi bez względu na pochodzenie i tło kulturowe. Jednakże z racji, że zdecydowana większość jej wyznawców mieszka w Pendżabie lub z niego pochodzi i posługuje się językiem pendżabskim, Sikhowie traktowani są jako grupa etniczna2. Postrzeganie siebie przez pryzmat etniczności leży u podstaw sikhijskich aspiracji do utworzenia własnego, suwerennego państwa w Pendżabie.

Tradycje państwowe Sikhów

Suwerenność polityczna była udziałem Sikhów tylko raz w historii, w pierwszej połowie XIX w. Istotne jest jednak, że państwo stworzone wówczas przez maharadżę Ranjita Singha (1780-1839) nie ograniczało się jedynie do granic Pendżabu, lecz rozciągało się od Tybetu Zachodniego po Przełęcz Czejberską i określane było mianem Imperium Sikhijskiego (sami Sikhowie stanowili w nim jedynie 10% ogółu mieszkańców). Po śmierci twórcy, w wyniku konfliktów wewnętrznych, Imperium stopniowo zaczęło chylić się ku upadkowi. Na jego istnienie nie mogli sobie również pozwolić kolonizujący Indie Brytyjczycy, którzy w wyniku dwóch wojen w latach 1845-1849 wyeliminowali swojego głównego wroga na subkontynencie i zlikwidowali sikhijską państwowość3. Jednak pamięć o imperialnej przeszłości przetrwała wśród Sikhów, stając się istotnym komponentem ich świadomości historycznej, wzmacniającym jeszcze bardziej sikhijską dumę oraz poczucie etnicznej i kulturowej odrębności. Elementy te pozwoliły przetrwać panowanie Brytyjczyków, jednak okazały się zbyt słabe by upodmiotowić Sikhów w procesie dekolonizacji subkontynentu indyjskiego. W 1947 r. nie tylko nie uzyskali oni suwerennego państwa, lecz, co gorsza, ich ojczysty kraj – Pendżab – został podzielony między uzyskujące wówczas niepodległość hinduistyczne w większości Indie i muzułmański Pakistan. W granicach tego drugiego znalazło się miasto Lahore, historyczna stolica Sikhów, lecz oni sami zostali zmuszeni do opuszczenia pakistańskiej części Pendżabu. Kwestia Sikhów i ich aspiracji stała się zatem problemem wyłącznie indyjskim.

Rozwój sikhijskiego separatyzmu w drugiej połowie XX w.

Pierwsza formacja, która w niepodległych Indiach podniosła hasło autonomicznego, sikhijskiego Pendżabu, powstała w 1961 r. Na jej czele stali Master Tara Singh i Sant Feteh Singh, a poparcia udzieliła im, istniejąca od 1920 r., umiarkowana partia sikhijska Akali Dal. Do gwałtownego rozwoju sikhijskiego separatyzmu, ściśle związanego z fundamentalizmem religijnym, doszło na przełomie lat 70. i 80. XX w. Kluczowym wydarzeniem było w tym przypadku krwawe starcie między zwolennikami sikhijskiego ruchu reformatorskiego Nirankaris a fundamentalistami religijnymi z grupy Akhand Kirtani Jatha. Do wypadków tych doszło 13 kwietnia 1978 r. w kompleksie Złotej Świątyni w Amritsar, podczas jednego z najważniejszych świąt Sikhów – Vaisakhi4. Grupa fundamentalistów, nie chcąc dopuścić pielgrzymki reformatorów do najświętszego dla wyznawców sikhizmu miejsca, stawiła im zbrojny opór, który przepłaciła życiem 13 swoich członków. Problem polegał na tym, że reformatorzy z Nirankaris współpracowali z hinduskim ruchem reformatorskim Arya Samajis. Oba ugrupowania dążyły przede wszystkim do zniesienia skostniałych rytuałów, obrzędów i tradycji. Jednak w przypadku Sikhów postulaty, takie jak zaprzestanie noszenia turbanu czy nakaz ścinania bród i włosów przez mężczyzn, godziły w najbardziej fundamentalne elementy sikhijskiej tożsamości. Dlatego też reformatorzy z ruchu Nirankaris postrzegani byli przez większość Sikhów jako heretycy, zdrajcy tradycji i rzecznicy hinduizacji.

Wydarzenia z kwietnia 1978 r. wywołały wśród Sikhów przeświadczenie, że rząd Indii rozpoczął realizację planu odgórnej hinduizacji i forsownej asymilacji. Zaowocowało to powstaniem i szybkim rozwojem kilku organizacji separatystycznych. Najważniejsze z nich to Dal Khalsa, Babbar Khalsa (uznana w wielu krajach za terrorystyczną) oraz All India Sikh Student Federation. Głównym ich celem było utworzenie niepodległego państwa Sikhów – Khalistanu. Jego urzeczywistnienie miało dokonać się na drodze walki zbrojnej i działalności terrorystycznej. Inną taktykę – cywilnego nieposłuszeństwa i negocjacji – przyjęła centrystyczna partia Akali Dal, która po 1978 r. również wzmogła swoją aktywność. Jednak na czoło fundamentalistyczno-separatystycznego ruchu wysunął się, stojący ponad podziałami organizacyjnymi, sikhijski duchowny Jarnail Singh Bhindranwale. Mimo młodego, jak na duchowego przywódcę, wieku (w 1978 r. miał zaledwie 31 lat), cieszył się on wśród swoich rodaków ogromnym autorytetem. Był liderem czołowej sikhijskiej organizacji wychowawczo-edukacyjnej Damdami Taksal. Przemierzając Pendżab, nauczał i przekonywał ludzi do ortodoksyjnego sikhizmu. Twierdził również, że Sikhowie są odrębnym narodem i jako taki znajdują się w niewoli hinduskiej większości. Warto przy tym dodać, że oficjalnie nie uważał siebie ani za zwolennika, ani za przeciwnika niepodległego Khalistanu, zaznaczając jednak przy wielu okazjach, że gdyby takie państwo powstało, poparłby je. Szczególnego nimbu dodał mu krótki pobyt w więzieniu, między 20 września a 15 października 1981 r. Bhidranwale został wówczas oskarżony o zamordowanie krytykującego go hinduskiego dziennikarza i polityka Jagata Naraina, który sprzeciwiał się jakimkolwiek ustępstwom na rzecz Sikhów w Pendżabie. Oskarżenie to okazało się jednak bezpodstawne, a efektem całej tej sytuacji był wzrost liczby fanatycznych zwolenników Bhindranwalego.

Na początku lat 80. w Pendżabie zawrzało. Wywieszanie flag Khalistanu w indyjskie święto narodowe 15 sierpnia czy podrzucanie krowich łbów pod hinduskie świątynie w ówczesnej sytuacji uznać można za akty wyjątkowo łagodne. W całej prowincji dochodziło do ataków na policję i mordów politycznych. Członkowie organizacji Dal Khalsa uciekali się również do porwań samolotów. Najgłośniejsze z nich odbyło się 29 września 1981 r., gdy pięciu członków tego ugrupowania porwało Boeinga 737 należącego do Indian Airlines Jetliner. Miała to być odpowiedź na aresztowanie Bhindranwalego. Piloci zmuszeni zostali do lądowania w Lahore, gdzie porywacze przedstawili swoje żądania – wśród nich uwolnienie wszystkich aresztowanych zwolenników Khalistanu. Samolot został jednak szybko odbity przez pakistańskich komandosów, a władze Indii w maju 1982 r., za ten oraz wiele innych aktów terrorystycznych, zdelegalizowały Dal Khalsę. Pomimo chaosu, jaki ogarnął Pendżab, premier Indii Indira Ghandi nie podejmowała radykalnych kroków w celu rozwiązania problemu. Ta sytuacja zmieniła się dopiero w 1984 r., gdy rozpoczęto planować zdecydowaną akcję przeciwko sikhijskim separatystom i fundamentalistom. Jej głównym celem było wyeliminowanie rosnącego w siłę Bhindranwalego i jego najbardziej fanatycznych zwolenników.

Część dalsza nastąpi.

^{Redakcja merytoryczna: Grzegorz Antoszek
Korekta językowa: Wiktoria Wojtczak}

1. Szerzej na temat religii sikhijskiej zob.: Z. Igielski, Sikhizm, Kraków 2008. [↩]
2. Przykładowo w latach 80. w Wielkiej Brytanii, na kanwie sporu o prawo do noszenia turbanu przez Sikhów w miejscach pracy, Izba Lordów po długich debatach ustaliła, że Sikhowie nie stanowią grupy etnicznej w sensie biologicznym czy narodowościowym, lecz mimo tego należy ich uznać za grupę etniczną, którą łączy wspólna, długa historia, świadomość swojej odmienności i zdolność poświęcenia do jej zachowania. Szerzej zob.: D. Tatla, A Race Apart? The Paradox of Sikh Ethnicity and Nationalism [w:] P. Spickard (red.), Race and Nation. Ethnic Systems in the Modern World, Nowy Jork 2005, s. 299-318. [↩]
3. Szerzej zob.: T. Kenar, I wojna Brytyjczyków z Sikhami 1845-1846, „Historia.org.pl” z 2 listopada 2016 r., https://historia.org.pl/2016/11/02/i-wojna-brytyjczykow-z-sikhami-1845-1846/ (dostęp 20 kwietnia 2017 r.); tenże, II wojna Brytyjczyków z Sikhami 1848-1849, „Historia.org.pl” z 4 grudnia 2016 r., https://historia.org.pl/2016/12/04/ii-wojna-brytyjczykow-z-sikhami-1848-1849/ (dostęp 20 kwietnia 2017 r.). [↩]
4. Nazwa „Złota Świątynia„ odnosi się zarówno do konkretnego budynku kultu religijnego, jak i całego kompleksu budynków w którym jest ulokowana, a który znajduje się w mieście Amritsar, w indyjskiej części Pendżabu. Nazwa „kompleks Złotej Świątyni„ używana jest w tekście na zmianę z pendżabskim odpowiednikiem – ”Harmandir Sahib”. [↩]