Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej

Powstałe w ubiegłym roku wczesną wiosną muzeum w Markowej jest jednym z najnowocześniejszych tego typu w kraju i za granicą. Jest też jednym z najbardziej rozpoznawalnych obiektów, a jednocześnie miejsc upamiętnień, heroicznej często postawy polskiej ludności podczas II wojny światowej w stosunku do obywateli pochodzenia żydowskiego.

fot. S.Kasper

Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej powołane zostało do życia 17 marca 2016 r. Twórcami stałej wystawy zatytułowanej Polacy ratujący Żydów podczas II wojny światowej są historycy z rzeszowskiego ośrodka akademickiego oraz z oddziałów IPN Kraków i Rzeszów. Na uwagę zasługują niepowtarzalna scenografia, a także architektura, tak wnętrza jak i zewnętrznej części budynku. Autorem koncepcji wizualnej jest Mirosław Nizio, znany projektant specjalizujący się w miejscach pamięci, ale też w realizacjach muzeów. Warstwa merytoryczna ekspozycji w części głównej opiera się na badaniach przeprowadzonych przez prof. Elżbietę Rączy i dotyczy terenów obecnego Podkarpacia. Część odnosząca się do Markowej, a także rodziny Ulmów – patronów muzeum – opracował dr Mateusz Szpytma. Ponieważ problem ratowania Żydów był powszechny, w wielu miejscach stałej ekspozycji dostępne są informacje nawiązujące do przykładów z niemal całej Polski.

Charakterystyczny budynek, wyróżniający się diametralnie od otoczenia (muzeum usytuowane jest niemal w samym centrum wsi Markowa), wcina się klinem w naturalne zbocze, opadające w kierunku głównej drogi wiodącej przez wioskę. Kształtem ma przywodzić na myśl prosty dom wiejski, a fasada pokryta imitacją rdzy to element symboliczny, mający przypominać odwiedzającym o upływającym czasie. Już od placu muzealnego widać dużą szklaną witrynę, w której wita i żegna Wiktoria Ulma z dziećmi. Wnętrze budynku, a więc i sama sala wystawowa, jest surowe, pozbawione krzykliwej kolorystyki, panuje w nim raczej półmrok. Sama ekspozycja to w pełni zautomatyzowana prezentacja audiowizualna, w której ramach umieszczono wiele źródeł informacyjnych związanych z główną tematyką miejsca, ale jednocześnie zdecydowano się pokazać pewną liczbę eksponatów muzealnych i pamiątek po rodzinie Ulmów.

Bezpośrednio pod muzeum znajduje się Ściana Pamięci z zaznaczonymi nazwiskami mieszkańców Podkarpacia, którzy w czasie wojny ratowali Żydów. Na placu muzealnym znajdują się nazwiska Polaków z regionu podkarpackiego, którzy za pomoc udzieloną społeczeństwu żydowskiemu w czasie Holokaustu zostali poddani represjom. Szklane tabliczki z danymi personalnymi, podświetlone w nocy, grają rolę symbolicznych nagrobków tych osób.

Centralnym miejscem placu muzealnego w Markowej jest pomnik poświęcony żydowskim ofiarom Holokaustu oraz nieznanym Polakom, którzy im pomagali i ponieśli śmierć z tego tytułu. Aktualnie trwają prace budowlane nad Sadem Pamięci, w którym upamiętnione będą miejscowości, w których  polska ludność ratowała Żydów. Będzie to analogia do Sadu Pamięci pod Instytutem Yad Vashem w Jerozolimie, jednakże tu uwzględnione zostaną miejscowości znajdujące się w granicach Rzeczpospolitej w dniu wybuchu II wojny światowej i w jej trakcie.

fot. S. Kasper

Stała ekspozycja w Muzeum im. Rodziny Ulmów podzielona została na kilka etapów tematycznych. Za jej pomocą zwiedzający poznać może zarówno fakty historyczne odnoszące się do historii Polski doby II wojny światowej, jak i dziejów regionalnych. Aby w pełni zrozumieć podstawowe zagadnienia placówki muzealnej w Markowej, a więc polską pomoc skierowaną do społeczności żydowskiej podczas konfliktu zbrojnego lat 1939-1945, odbiorca ma możliwość zapoznania się z relacjami polsko-żydowskimi, których dzieje sięgają na kilka wieków przed wojną. Ponieważ muzeum znajduje się w Markowej, turysta otrzyma na ekspozycji informacje o historii wioski, ale też regionu łańcuckiego, rzeszowskiego i podkarpackiego. Główne cezury chronologiczne, z przyczyn naturalnych, osadzają się na latach II wojny światowej. Ekspozycja odnosi się też do poszczególnych przypadków ratowania Żydów w Markowej. Twórcy scenografii nie zapomnieli o patronach placówki i umożliwili poznanie historii rodziny Wiktorii i Józefa Ulmów. Centralną częścią jest makieta ich domu – próba jego rekonstrukcji. Wewnątrz niej zwiedzający ma możliwość zapoznania się z pamiątkami po rodzinie, niemal poczuć realia życiowe Ulmów, którzy pod koniec 1942 r. przyjęli ośmiu Żydów i mieszkali z nimi pod jednym dachem, ryzykując życie własne i szóstki dzieci, aż do wczesnej wiosny 1944 r. Niestety, ich los okazał się tragiczny. Razem z ukrywanymi zginęli rozstrzelani 24 marca 1944 r. z rąk niemieckiej żandarmerii z pobliskiego Łańcuta niemal na 100 dni przed wyzwoleniem wioski przez Armię Czerwoną. Historię Ulmów i ponad tysiąca innych rodzin z całej Polski łączy jeden zapis (później kilkukrotnie modyfikowany) z 15 października 1941 r. Wtedy to w Generalnym Gubernatorstwie wprowadzono prawo karania śmiercią wszystkich tych, którzy udzielali pomocy Żydom. Prawo to odnosiło się także do samych prześladowanych, którzy z tej pomocy korzystali. Zapis ten dotyczył też tych, którzy nie mieli nic wspólnego z procederem ratowania, ale nie poinformowali władz okupacyjnych o zaistniałej sytuacji. I ci mogli mieć nieprzyjemności, łącznie z utratą życia.

Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej prowadzi działalność w kilku niszach tematycznych: animacji kultury, badawczej i edukacyjnej.

Działalność animacji kultury to w istocie rzeczy propagowanie tematyki głównej, na jakiej opiera się stała ekspozycja. Wchodzi w nią popularyzacja takich zagadnień jak „Sprawiedliwi”, relacje polsko-żydowskie przed, w trakcie i po II wojnie światowej, okupacja niemiecka i represje okupanta skierowane do społeczności polskiej i żydowskiej, kwestia Holokaustu w szerokim tego słowa znaczeniu, upamiętnianie osób i organizacji, które prowadziły działalność na rzecz pomocy dla prześladowanych. Kadra muzeum z Markowej stara się uczestniczyć w okolicznościowych świętach i imprezach poświęconych ww. zagadnieniom, podobnie jak i w odczytach, prelekcjach, konferencjach i innych spotkaniach oscylujących wokół zarysowanych tematów. Pracownicy zaangażowani są też w działalność popularyzowania historii regionalnej wśród lokalnej społeczności. Muzeum im. Rodziny Ulmów w Markowej prowadzi również pracę publicystyczną, regularnie wydając materiały tekstowe odnoszące się do głównego tematu instytucji oraz historii regionalnej. Organizuje ono samodzielnie imprezy okolicznościowe, takie jak wernisaże, odczyty, prelekcje, czy projekcje filmowe, w których dominuje główna tematyka placówki.

Wiktoria i Józef Ulmowie na zdjeciu ślubnym z 1935 roku - Archiwum MPRŻ

Celem działalności badawczej jest upamiętnienie osób, które ratowały Żydów podczas Zagłady. Przede wszystkim Muzeum im. Rodziny Ulmów w Markowej zaangażowane jest w badanie spraw przypadków ich ratowania na obecnym Podkarpaciu. Ponadto kadra muzealna podejmuje się rekonstruowania list miejscowości w całej Polsce, gdzie do takowych dochodziło. Lista obejmuje tereny zgodnie z podziałem administracyjnym II Rzeczypospolitej z 1939 r. Podlegają również dalszej pracy badawczej znane już przypadki pomocy Żydom celem uzyskania większej liczby danych lub weryfikacji wcześniej przeprowadzonych studiów. Badania obejmują też upamiętnienie nowych osób z tytułami „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”, których nazwiska docelowo trafiają na muzealną Ścianę Pamięci. Na tym polu Muzeum Polaków Ratujących Żydów prowadzi współpracę z wiodącymi placówkami naukowymi w kraju i za granicą, a także instytucjami zaangażowanymi w upamiętnianie szlachetnych postaw podczas II wojny światowej.

Działalność edukacyjna oscyluje wokół spotkań z grupami zainteresowanymi aktywnością historyczną i badawczą placówki. Standardowo oprowadzane są grupy docelowe po stałej ekspozycji. Ponadto muzeum prowadzi warsztaty skierowane do dzieci, młodzieży, a także dorosłych, zrzeszonych w instytucjach oświatowych, badawczych i kulturalnych. Wydarzenia edukacyjne realizowane są też w ramach szerszych przedsięwzięć współrealizowanych z innymi instytucjami. Spotkania z grupami organizowane są też poza muzeum. Kadra współpracuje z lokalnymi instytucjami oświatowymi i kulturalnymi. Nierozerwalną częścią tej działalności programowej są również wizyty studyjne w innych placówkach muzealnych, rewizyty tychże, a także szkolenia.

^{Redakcja merytoryczna: Artur Markowski}

^{Korekta: Klaudia Orłowska}