„W mieście, na dworze, w klasztorze. Jak przetrwać w średniowiecznej Anglii” – I. Mortimer – recenzja

Objęty patronatem portalu Historia.org.pl przekład książki angielskiego historyka i archiwisty, Iana Mortimera, został opublikowany w Polsce przez Wydawnictwo Astra. Wydana w 2008 r. w Wielkiej Brytanii książka The Time Traveller’s Guide to Medieval England zapoczątkowała serię takich właśnie „przewodników podróżnika w czasie” po angielskiej rzeczywistości, ponieważ prócz niej ukazały się kolejno przewodniki po Anglii Elżbietańskiej, Szekspirowskiej oraz Anglii w okresie restauracji Stuartów.

Książka Iana Mortimera harmonijnie łączy popularnonaukową lekkość i atrakcyjność z naukową rzetelnością historyka. W jedenastu rozdziałach autor, będący narratorem, prowadzi – w dosłownym znaczeniu – swojego czytelnika przez realia życia w XIV-wiecznym angielskim mieście, klasztorze, na wsi, ale też i na dworze wielmożów, jak i bezdrożach. Nie prezentuje dokładnie sylwetek władców ani dokonań wielkich feudałów, lecz ludzi – mieszczan, chłopów, kapłanów, rycerzy – społeczność wszystkich stanów. Obrazuje ich codzienność w czasie pracy, podróży i odpoczynku. Wobec tego pod względem wyboru zagadnień Ian Mortimer nawiązuje do metod i problemów historii społecznej, w przystępny sposób popularyzując tę wciąż niedocenianą w polskim nauczaniu gałąź historii.

Rzecz jasna, w treści znajdzie się kilka zastanawiających miejsc, z którymi można polemizować (np. informacja, jakoby w domach ubogich mieszczan w jednej z dwóch izb urządzano pokoik dziecięcy). Historyk doszuka się kilku wątków, które zostały potraktowane nieco nazbyt ogólnikowo (np. kwestia sądownictwa miejskiego). Przy opisie warstw społecznych w stygmatyzujący sposób wyszczególnione zostały „kobiety”, jak gdyby pośród opisywanych wcześniej mieszczan, chłopów i panów nie występowały; należy jednak oddać autorowi podkreślenie, że to, jak traktowano daną kobietę, zależało od jej pozycji społecznej, nie tylko od płci. Natomiast zabrakło nieco informacji na temat tego, że to właśnie w XIV w. pozycja kobiet w małżeństwie uległa pogorszeniu w stosunku do sytuacji panującej we wcześniejszym średniowieczu i że nie w każdym stuleciu cytowane przez autora prace Galena i Arystotelesa o kobiecej naturze znajdywały powszechną akceptację1. Uproszczeniem jest także stwierdzenie, że tylko wdowy i stare panny mogły pracować na własną rękę, jako że wiele źródeł świadczy o młodszych i niezamężnych kobietach (albo zamężnych, ale prowadzących niezależny biznes) jako pracujących w średniowiecznych miastach2.

Sam Ian Mortimer spodziewał się, jak można domniemać z jego wzmianek na ten temat we Wstępie oraz Envoi, krytyki jego sposobu badania i rekonstruowania czasów przeszłych. Autor przychylił się do opinii, że źródła historyczne jedynie odzwierciedlają przeszłość, nie dając historykom do niej dostępu, lecz recepty na to ograniczenie upatruje w interpretacji antropologicznej: „[p]rzede wszystkim jednak trzeba podkreślić, że najlepszym sposobem zrozumienia, jakie to uczucie żyć w XIV wieku, jest świadomość, jakie to uczucie żyć w dowolnych czasach, w tym także w naszych. Jedynym kontekstem pozwalającym nam zinterpretować wszystkie możliwe do zdobycia dane historyczne jest własne doświadczenie życiowe”3. Choć wiele jeszcze zapewne będzie polemik na ten temat, również na polskim gruncie, książka Iana Mortimera, wbrew obawom autora, może posłużyć za dobry przykład nienachalnego i poprawnego wykorzystania elementów warsztatu antropologicznego do interpretacji danych źródłowych.

Ewentualne braki zrekompensują z nawiązką trzy szczególne elementy, pojawiające się w różnych rozdziałach: statystyki, tabele i teksty źródłowe. Dwa poprzednie zostały skomponowane w oparciu o analizę danych źródłowych. Sposób prezentacji statystyk jest wyjątkowo przejrzysty, a autor postarał się również o to, aby przybliżyć czytelnikowi to, jak przeprowadził analizę, np. przy określaniu populacji miast czy siły nabywczej pieniądza. Choć Mortimer nie sprawia wrażenia, jakoby przygotowanie tych danych było trudne, historyk spostrzeże, jak pracochłonne musiało być to zajęcie – i z pewnością może być wdzięczny autorowi książki za wykonanie tej pracy.

Tabele mają za zadanie najczęściej ukazać hierarchię w różnych środowiskach, np. hierarchię administracji świeckiej, wraz z urzędnikami i jurysdykcją, rodzaje kleru angielskiego czy w ogóle hierarchię społeczną, czy też nawet hierarchiczny dostęp do określonych ubiorów, ale załączone są także w formie tabeli zestawienia najpopularniejszych średniowiecznych instrumentów muzycznych czy głównych miejsc pielgrzymek wraz z „główną atrakcją„. Wyselekcjonowane natomiast teksty źródłowe, przedstawione w celu uwydatnienia tezy autora, mają szczególną wartość dla wykładowców, mogących w ramach zajęć ze studentami skorzystać np. z edycji ”Statutów okręgowych Worcester” (tym bardziej że mało jest polskich edycji angielskich tekstów źródłowych).

Ian Mortimer z powodzeniem dokonał trudnego dzieła napisania książki „dla każdego„. Tak, jak na ogół stronię od książek ”o ciekawostkach”, tak tę, mimo jej ciekawostkowego potencjału, warto polecić, ponieważ oparta jest nie na domysłach i mitach, a na rzeczywistej lekturze źródeł i raczej ostrożnych analizach. Przygodni czytelnicy, amatorzy historii docenią fakt ubrania twardych danych w jędrną, przystępną treść. Osoby specjalizujące się w historii średniowiecznej Anglii znajdą w publikacji wartościowe teksty źródłowe i statystyki, a także niemałą garść istotnych i czasem wręcz podstawowych danych o zwykłym życiu zwykłych ludzi, które dziś już nieczęsto pojawiają się w tak skondensowanej formie w artykułach lub pracach naukowych. Publikacja może być punktem wyjścia dla zainteresowanych badaniem średniowiecznych dróg, podróży i pielgrzymek (rozdziały Podróżowanie i Gdzie się zatrzymać), dla adeptów rekonstrukcji historycznego ubioru i mody (rozdział Ubiór, szczególnie polecam opisy strojów męskich), dla historyków angielskiej gospodarki w wiekach średnich (rozdział Informacje podstawowe), czy też dla początkujących w temacie angielskiej administracji i społeczeństwa (rozdziały Krajobraz, Ludność, Prawo). Z zadowoleniem przyjęłabym wieść, że Wydawnictwo Astra decyduje się przełożyć i wydać kolejne książki z serii „przewodników podróżnika w czasie”.

Plus minus:

Na plus:

+ narracja oparta na wartościowych danych statystycznych

+ niełatwa optyka (historia społeczna i gospodarcza) w przystępnej formie

+ napisana bardzo ładnym językiem, starannie przełożona na j. polski

+ liczne teksty źródłowe i tabele

+ realistyczne ograniczenie ram chronologicznych do XIV w. – autor ma świadomość, że średniowiecze było zbyt długie i różnorodne na opisanie całego w jednej książce

+ ciekawy koncept „przewodnika dla podróżującego w czasie”

+ solidna bibliografia polecanych dzieł

Na minus:

- nieliczne uproszczenia

Tytuł: W mieście, na dworze, w klasztorze. Jak przetrwać w średniowiecznej Anglii

Autor: Ian Mortimer

Wydawca: Wydawnictwo Astra

Rok wydania: 2017

ISBN: 978-83-65280-22-0

Liczba stron: 363

Okładka: twarda z obwolutą

Cena: 54,99 zł

Ocena recenzenta: 10/10

^{Redakcja merytoryczna: Adrianna Szczepaniak}

^{Korekta: Klaudia Orłowska}

1. Por. R. Pernoud, Kobieta w czasach katedr, Katowice 2009, s. 339 nn. [↩]
2. P.J.P. Goldberg, Women in England, c. 1275-1525. Documentary sources, Manchester 1995, s. 23-31. [↩]
3. I. Mortimer,W mieście, na dworze, w klasztorze. Jak przetrwać w średniowiecznej Anglii, Kraków 2017, dz. cyt., s. 17. [↩]