„Testamenty chłopów polskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku” – oprac. J. Łosowski – recenzja

Syntezy i analizy poświęcone konkretnym zagadnieniom, często napisane barwnym językiem, wydają się czytelnikom ciekawsze i stanowią łatwiejszy sposób przyswajania informacji niż żmudne przedzieranie się przez wydania akt i dokumentów. Testamenty chłopów polskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku należą jednak do tych rzadkich edycji źródłowych na tyle interesująco i oryginalnie opracowanych, że warto, aby zapoznało się z nimi jak najszersze grono czytelników.

Opracowane i wydane przez Janusza Łosowskiego testamenty chłopów żyjących w okresie staropolskim to owoc wieloletniej pracy autora w ramach grantu uzyskanego z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. W tym czasie autor zdołał zebrać i opracować 326 rozporządzeń ostatniej woli, odnalezionych w archiwach i bibliotekach polskich, ukraińskich oraz białoruskich.

Zgromadzony materiał źródłowy pochodzi z czterech województw: chełmińskiego (powiaty chełmiński oraz michałowski), krakowskiego (powiaty biecki, krakowski, proszowicki, sądecki, szczyrzycki oraz śląski), ruskiego (ziemie chełmińska, przemyska oraz sanocka) i sandomierskiego (powiaty pilzneński oraz sandomierski). Blisko 70% z nich wystawione zostało w ostatnim stuleciu istnienia I Rzeczypospolitej, a aż 46% obejmuje lata 1751–1794. Deklarowaną, dolną cezurę reprezentuje zaledwie 8 testamentów (2,4% zbioru). Są to wszystkie odnalezione przez Janusza Łosowskiego oświadczenia ostatniej woli chłopów staropolskich. Ze względu na ograniczenia czasowe autor został zmuszony do zawężenia swojej kwerendy jedynie do ksiąg wiejskich (głównie z terenu Małopolski), ale jak sam zaznaczył: „odnalezione i opracowane od strony edytorskiej dokumenty nie są jedynymi, jakie się zachowały, a ich liczbę zapewne da się jeszcze powiększyć w toku dalszych badań”1.

Testamenty… zaopatrzone zostały w obszerny, liczący 58 stron, wstęp. Z jego lektury czytelnik poznaje m.in. definicję testamentu staropolskiego, jego części składowe, rodzaje oraz okoliczności sporządzania. Ponadto autor analizuje w tym miejscu aspekty religijne rozporządzeń ostatniej woli chłopów, problemy powtarzalności formuł oraz wartość źródłową tego typu dokumentów.

Ta ostatnia jest ogromna i stanowi nieocenione źródło wiedzy dla wszystkich, którzy chcą bliżej przyjrzeć się życiu najliczniejszej, a zarazem najgorzej udokumentowanej, grupy stanowej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W przeciwieństwie do szlachty i mieszczaństwa, chłopi dużo rzadziej stanowili stronę w sporządzanych wówczas dokumentach, a i możliwości przechowywania przez nich tego typu pism nie sprzyjały dotrwaniu tychże do czasów współczesnych. Przygotowane przez J. Łosowskiego obszerne zestawienie testamentów stanowi więc unikalne źródło wiedzy na temat składu rodzin chłopskich, gruntów uprawnych, inwentarza żywego itp. Zawarte w nich informacje pozwalają na badanie sytuacji ekonomicznej chłopów oraz stosunków gospodarczych pomiędzy poszczególnymi wsiami. Pojawiające się w części rozporządzeń zalecenia co do pochówku testatora to z kolei bogate źródło wiedzy dla osób interesujących się nowożytnymi obrzędami funeralnymi nizin społeczeństwa polskiego. Nie sposób w tym miejscu wymienić wszystkie obszary badawcze, które wyłaniają się z przygotowanego przez autora materiału źródłowego.

Zgodnie z zaleceniami Instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych od XVI w. do poł. XIX w. Kazimierza Lepszego, autor zmodernizował zapis dokumentów, co ułatwia czytanie osobie niewprawionej w lekturze tekstów staropolskich (uniemożliwiając jednocześnie szersze badania filologiczne nad ich treścią). Jedynymi odstępstwami od tej reguły są testamenty pochodzące z terenów zamieszkałych przez ludność ruską, w których wydawca starał się zachować specyfikę jej języka oraz dokładną transliterację nazwisk wynikającą z tego, że nie sposób już dziś ustalić, czy części z nich nie zapisano z błędami.

Wobec ciągle rosnącego zainteresowania polską historią, Testamenty… powinny stanowić lekturę obowiązkową dla wszystkich osób chcących bliżej zapoznać się ze specyfiką życia na wsi staropolskiej. Praca J. Łosowskiego to zarazem obszerny materiał źródłowy dla profesjonalnych historyków oraz punkt odniesienia dla tych, którzy zamierzają w przyszłości podjąć się przygotowania podobnych, tak bardzo nam potrzebnych, edycji źródłowych.

Plus minus:

Na plus:

+ profesjonalna edycja źródłowa

+ obszerny materiał badawczy

+ bogaty wstęp

+ modernizacja języka ułatwiająca lekturę tekstów i pracę historyka

Na minus:

– uwspółcześnienie języka uniemożliwiające prowadzenie szerszych badań filologicznych

Tytuł: Testamenty chłopów polskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku

Autor: Janusz Łosowski (oprac.)

Wydawca: UMCS

Rok wydania: 2016

ISBN: 978-83-7784-791-6

Liczba stron: 519 + LVIII (wstęp)

Okładka: miękka

Cena: ok. 50 zł

Ocena recenzenta: 10/10

^{Redakcja merytoryczna: Malwina Lange}

^{Korekta językowa: Aleksandra Czyż}

1. J. Łosowski, Testamenty chłopów polskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku, Lublin 2016, s. XLIX. [↩]