Zamki i murowane budowle Kazimierza Wielkiego. Zastał Polskę drewnianą, zostawił murowaną

Nie bez przyczyny Jan Długosz napisał, iż Kazimierz Wielki „podejmował bardo trudne i znaczne wydatki na budowę murowanych kościołów, zamków, miast i dworów, dokładając do tego wszelkich starań, żeby Polskę, którą zastał glinianą, drewnianą i brudną, zostawić murowaną i nadać jej wielki rozgłos, co mu się też i udało”. Jego dzieło, mimo upływu wieków, wciąż wzbudza podziw swoim rozmachem.

Zamki i mury Kazimierza Wielkiego

Zamek na litografii Napoleona Ordy

Budowlaną ofensywę Kazimierza Wielkiego trudno porównać z jakąkolwiek podobną akcją w polskich dziejach czy to przed panowaniem ostatniego Piasta, czy też po nim. Świadectwem tego wspaniałego programu inwestycyjnego polskiego króla są zapisy w Kronice Janka z Czarnkowa oraz Rocznikach Jana Długosza (poniżej fragmenty). Obaj kronikarze wymienili łącznie 53 zamki i 27 ufortyfikowanych murem obronnym miast, powstałych za czasów Kazimierza Wielkiego. 

Kronika Janka z Czarnkowa:

„Tak tedy król ten ponad wszystkich monarchów polskich dzielnie rządził rzeczą pospolitą; albowiem jak drugi Salomon podniósł do wielkości dzieła swoje — murował miasta, zamki, domy. Naprzód ozdobił zamek krakowski podziwienia godnemi domami, wieżami, rzeźbą, malowidłem, dachami wielkiej piękności. Naprzeciw zaś zamku krakowskiego, po drugiej stronie Wisły, około kościoła, który się nazywa Skałką, wymurował miasto, które od imienia swego nazwał Kazimierzem, jak również wiele innych miast, jako to — Wieliczkę i Skawinę, Lanckoronę, zamek Olkusz, Będzin, Lelów, miasto i zamek Czorsztyn, zamek Niepołomice, zamek Ojców, zamek Krzepice, zamek w ziemi sandomierskiej i samo miasto Sandomierz, Wiślicę, Szydłów, Radom, Opoczno, Wąwolnicę, miasto Lublin, miasto i zamek w Sieciechowie, w Solcu, w Zawichoście, zamek w Nowem Mieście zwanem Korczyn, w (Wielko-)Polsce Kalisz, Pyzdry, Stawiszyn — miasta, Konin miasto i zamek, w Nakle, w Wieluniu, w Międzyrzecu, w Ostrzeszowie — zamki, Wieluń miasto, Bolesławiec zamek, w ziemi kujawskiej Kruszwicę, Złotoryę, Przedecz, Bydgoszcz; w ziemi sieradzkiej obronny zamek Piotrków, miasto Brzeźnicę i zamek; w ziemi łęczyckiej samo miasto i zamek (Łęczyca), w Inowłodziu miasto i zamek; na Mazowszu miasto Płock, zamek zaś, który poprzednio był otoczony jednym tylko murem, drugim opasał murem; w ziemi ruskiej miasto Lamburg, inaczej Lwów, i dwa zamki, zamek Przemyśl, zamek i miasto Sanok, miasto Krosno, Lubaczów, Trębowlę, Halicz, Tustań zamki. Wszystkie te miasta i zamki bardzo mocnemi murami, domami i wysokiemi wieżami, nadzwyczaj głębokiemi rowami i innemi urządzeniami obronnemi otoczył, na ozdobę narodowi, na schronienie i opiekę królestwa polskiego. Za czasów tego króla, w lasach, gajach i dąbrowach tyle założono wsi i miast, ile bodaj nie powstało kiedy indziej w królestwie polskiem.”

Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Jan Długosz:

Kazimierz III Wielki na obrazie Jana Matejki

„Spośród wszystkich książąt i królów polskich, których kiedykolwiek miało w ostatnich czasach Królestwo Polskie, król polski, Kazimierz słusznie godzien był prawdziwego żalu Polaków, zwłaszcza że nie zostawił żadnego prawnego męskiego spadkobiercy. Jedyny bowiem spośród wszystkich królów polskich nie tylko ożywił wspomniane Królestwo nowymi siłami, ale je także wzbogacił, uświetnił i wsławił wybudowaniem różnych wspaniałych, murowanych kościołów, zamków, miast i dworów.

Oto też po raz pierwszy uświetnił zamek królewski wspaniałymi budowlami, komnatami, wieżami i fosami, rzeźbami, malowidłami i dachami. Wybudował też połączone z Krakowem miasto Kazimierz, również miasta, twierdze i grody: Wieliczkę, Skawinę, Olkusz, Będzin, Lelów, Sandomierz, Wiślicę, Szydłów, Radom, Opoczno, Wąwolnicę, Lublin, Kalisz, Pyzdry, Stawiszyn, Wieluń, Konin, Piotrków, Łęczycę, Płock, Inowłódź, Lwów, Sanok, Krosno i Czchów. Także zamki i dwory: w Poznaniu, Kaliszu, Sandomierzu, Lublinie, Lwowie, w Pyzdrach, Sieradzu, Wieluniu, Łęczycy, Kole, Płocku, Niepołomicach, Szydłowie, Przedborzu, Brzeźnicy, Bolesławcu, Ostrzeszowie, Przemyślu, Lanckoronie, Będzinie, Lelowie, Czorsztynie, Oćcu, Krzepicach, Sieciechowie, Solcu, Zawichoście, Nowym Mieście zwanym Korczynem, Koninie, Nakle, Wieluniu, Kruszwicy, Złotorii, Przedeczu, Bydgoszczy, Lubaczowie, Trembowli, Haliczu, Tustaniu, Opocznie, Szydłowie, Przyszowie, Rawie, Wyszogrodzie. Nadto kościoły i świątynie, mianowicie dwie kolegiaty na zamku krakowskim, a to św. Michała i św. Jerzego, szpital na Stradomiu, kolegiaty w Sandomierzu i Wiślicy, a także kościoły w Stobnicy, Szydłowie, Łapczycach, Kargowie, Niepołomicach, Solcu, Opocznie, Korczynie i św. Stanisława na Skałce. Wzniósł również murowane klasztory w Piotrkowie, Łęczycy i w Nowym Mieście Korczynie, nie szczędząc malowidła i dachy.

Poza tym rycerzom, mieszczanom i chłopom, jeżeli budowali murowane zamki, dwory, kościoły i domy, na ich prośbę użyczał hojnego wsparcia. I do wykończenia zaczętych prac nakłaniał ich gorącą zachętą. Tak wielka bowiem tkwiła w nim chęć uświetnienia i wzbogacenia Królestwa Polskiego, że podejmował bardo trudne i znaczne wydatki na budowę murowanych kościołów, zamków, miast i dworów, dokładając do tego wszelkich starań, żeby Polskę, którą zastał glinianą, drewnianą i brudną, zostawić murowaną i nadać jej wielki rozgłos, co mu się też i udało. Wszelkie bowiem murowane budowle, jakie Polska posiada, zamki, kościoły, miasta, dwory i domy, po większej części zostały zbudowane przez wspomnianego króla Kazimierza i na jego koszt królewskiego skarbu.”

Skąd Kazimierz wziął pieniądze na zamki?

Rycerstwo polskie 1333-1434

Królewski skarbiec z pewnością nie pozwalał na samodzielne pokrycie kosztownych budynków. Kto zatem zapłacił za resztę? Najpewniej mieszczanie. Monarcha w zamian za poniesione przez nich ciężary zwalniał ich z podatków i innych świadczeń w określonym czasie. Mieszczanie przez ten czas nie płacili myta, czy nie byli powoływani na wyprawy. Dzięki temu król co prawda tracił część dochodów, ale w dłuższej perspektywie zyskiwał skuteczny system obrony. Znaczne dochody przynosiło także wydobycie Soli w Wieliczce i Bochni.

Wreszcie dzięki zapewnieniu bezpieczeństwa mogły rozwijać się miasta, których ludność chowała się za kamiennymi murami w razie wrogiego najazdu. Zyskiwali zatem wszyscy. Do budowy wykorzystywano także chłopstwo, które pracą swoich rąk wznosiło warownie i miejskie mury. Monarcha potrafił nawet uzyskać od papieża zwolnienie od dziesięciny, by zaoszczędzone fundusze przeznaczyć na budowę zamków na wschodnich terenach Korony. Podporządkował całe państwo realizacji tego właśnie celu.

Gdzie Kazimierz budował zamki?

Lokalizacja zamków i warownych miast oczywiście nie była przypadkowa. Szukano miejsc na skałach, wzgórzach, rozwidleniach rzek, szlakach i przy granicach. System obrony Kazimierza objął właściwie całe państwo, wszystkie jego ziemie. Najwięcej warowni powstało jednak dla zabezpieczenia terytoriów graniczących z Krzyżakami i Czechami, a w późniejszym czasie także na Rusi ze względu na toczone o nią walki.

Polska za panowania Kazimierza III Wielkiego (1333–1370) / fot. CC-BY-SA 3.0

Szczególnym przykładem kazimierzowskiego systemu obrony są Orle Gniazda. Są to warownie zbudowane na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, które miały bronić stołecznej Małopolski. Większość z nich powstała w trudnych do zdobycia wapiennych skałach. Przykładami takiego typu zamku mogą być zamki w Rabsztynie i Ojcowie oraz mury obronne Olkusza, będącego ważnym ośrodkiem górniczym. System warowni sprawdził się chociażby podczas wojny polsko-czeskiej, toczonej w latach 1345-1348, gdy król Czech Jan Luksemburski bezskutecznie próbował zdobyć Kraków i Olkusz.

Z kolei zamek w Kole powstał w zakolu Warty, by ochraniać drogę handlową pomiędzy Wielkopolską a ziemią łęczycką, która biegła wzdłuż doliny tej rzeki. Natomiast zamek w Złotorii powstał by zabezpieczać granicę ziemi dobrzyńskiej i oddziaływać tym samym na krzyżackie poczynania w nieodległym Toruniu. Zaś zamek w Lanckoronie strzegł granicy z Księstwem Oświęcimskim.

Kazimierz Wielki - inicjator wznoszenia murowanych budowli

Jak widać, rozmieszczenie twierdz nie było ani chaotyczne, ani przypadkowe. Każda z nich wzmacniała siłę obronną państwa i jednocześnie wpływała pozytywnie na jego rozwój gospodarczy. Ściągała także ludzi do miast, co pośrednio przyczyniało się do zwiększenia królewskich dochodów. Większość z zamków powstałych z inicjatywy Kazimierza przetrwała do dziś czy to w postaci ruin, czy ich rekonstrukcji, zatem nawet po kilkuset latach są wciąż żywym przykładem wielkości polskiego króla. Słusznie powiedział o nim Długosz: „On też obudził w Polsce u wszystkich zapał do wznoszenia murowanych budowli”.

Wybrane zamki i inne murowane budowle obronne powstałe za czasów Kazimierza Wielkiego

Zamek w Będzinie

Zamek w Będzinie Kazimierz Wielki / fot. Ari-chaan, CC-BY-SA 3.0

Zamek Królewski w Łęczycy

Zamek Królewski w Łęczycy / fot. Chrumps, CC-BY-SA 3.0

Zamek w Kruszwicy

Zamek w Kruszwicy na rycinie Erika Dahlbergha

Zamek w Lanckoronie

Ruiny zamku w Lanckoronie / fot. Jakub Hałun, CC-BY-SA 3.0

Zamek w Zawichoście

Zamek w Zawichoście na rycinie Erika Dahlbergha

Zamek w Kole

Zamek w Kole / fot. ZeroJeden, CC-BY-SA 3.0

Zamek w Ojcowie

Zamek w Ojcowie

Zamek w Przemyślu

Zamek w Przemyślu

Zamek w Rabsztynie

Zamek w Rabsztynie / fot. CC BY-SA 3.0

Mury obronne Olkusza

Fragment zrekonstruowanych murów obronnych Olkusza wraz z basztą / fot. Ufoizba, CC-BY-SA 3.0

Bibliografia:

1. Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 9, oprac. D. Turkowska i M. Kowalczyk, Warszawa 2009.
2. Kronika Janka z Czarnkowa, Kraków 2016.
3. Dąbrowski J., Kazimierz Wielki: twórca Korony Królestwa Polskiego, Wrocław 1964.
4. Wyrozumski J., Kazimierz Wielki, Wrocław 2004.

Czytaj także: