Zarys dziejów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego (1558-1817)

Gdańskie Gimnazjum Akademickie było jedną z pierwszych szkół humanistycznych na ziemiach polskich oraz bez wątpienia należało do najwybitniejszych placówek oświatowych w Europie XVI i XVII wieku. Poniższy artykuł traktuje o jego losach, wybitnych nauczycielach i wychowankach oraz o niezwykłych odkryciach, które miały miejsce w słynnej gdańskiej szkole.

Zabudowania dawnego zespołu klasztornego Braci Mniejszych w Gdańsku, na Starym Przedmieściu

Nowe potrzeby edukacyjne

Czasy reformacji, umownie datowane przez historyków od słynnego wystąpienia Marcina Lutra (1483-1546), który 31 października 1517 r. przybił na drzwiach kościoła w Wittenberdze swoje słynne 95 tez, stanowiły jeden z wielkich polityczno-społeczno-kulturowych przełomów w dziejach Europy i świata. Szeroko rozumiany rozwój humanizmu, utrata dotychczasowego autorytetu przez Kościół, postępy nauk empirycznych i prawnych, wynalezienie druku, wzrost znaczenia języków narodowych czy szybkie bogacenie się miast – wszystkie powyższe czynniki generowały zmiany na każdej płaszczyźnie życia społecznego. Wielkie i bogate metropolie, chcące podkreślać swą niezależność religijno-polityczną, dbały o rozwój nie tylko w dziedzinach gospodarczych, kościelnych czy militarnych, ale również w oświacie i edukacji. Ośrodki miejskie, aby mogły nieprzerwanie rozwijać się oraz uniezależniać od innych podmiotów politycznych, budować zaczęły placówki edukacyjne, których poziom dorównywać miał ówczesnym uniwersytetom. Prężnie rozwijająca się myśl pedagogiczna, liczne reformy edukacyjne czy nowe szkoły o profilach humanistycznych stanowiły doskonały fundament pod budowę własnego konstruktu edukacyjno-wychowawczego. Poniższy artykuł traktować będzie o słynnym Gimnazjum Akademickim w Gdańsku, które swą świetnością wywarło olbrzymi wpływ na europejskie środowiska naukowo-teologiczno-polityczne oraz na sam Gdańsk, który w dobie XVI tudzież XVII w., należał do najbogatszych i najlepiej rozwiniętych miast ówczesnej Europy1.

Gottfried Lengnich, od 1729 profesor w Gdańskim Gimnazjum

Luteranizm bardzo szybko zaczął dominować w Gdańsku. Niedługo po opanowaniu większości z ważniejszych kościołów przez wyznawców doktryny augsburskiej rozpoczęto starania o przejęcie sześciu funkcjonujących wówczas szkół parafialnych oraz następnie zreformowanie ich w duchu humanizmu2. Po skutecznym zdominowaniu szkół elementarnych, zapoczątkowano plany utworzenia gimnazjum, które mogłoby rywalizować z wyższymi ośrodkami edukacyjnymi. W 1539 r., niemiecki uczony Andrzej Aurifaber (1514-1559), na zlecenie Rady Miejskiej opracował w oparciu o dokonania Filipa Melanchtona (1497-1560) program nauczania zwany Schola Dantistica, który zostać miał wprowadzony do niedawno przejętych szkół parafialnych oraz przyszłego gimnazjum. Stawiano w nim na naukę języka łacińskiego, greckiego, lektur najważniejszych pisarzy klasycznych i humanistycznych tudzież podstaw arytmetyki3. Natomiast w dalszych planach, związanych z organizacją szkoły o wyższym profilu, pomógł Gdańszczanom edykt króla Zygmunta Augusta z 1558 r., zapewniający Prusom Królewskim swobodę religijną, co usunęło dotychczasowe przeszkody formalne do otwarcia placówek stricte kalwińskich i luterańskich4.

Narodziny Gimnazjum Akademickiego

30 września 1555 r., Jan Rollau, ostatni przełożony gdańskich franciszkanów, swym dekretem przekazał budynek upadającego klasztoru Radzie Miasta. Jego jedynym warunkiem była obietnica, iż radni wykorzystają go na potrzeby szkolnictwa, na co oczywiście przystano5. Organizację gdańskiej szkoły średniej powierzono Janowi Hoppemu, słynnemu pedagogowi, teologowi i filozofowi, który wcześniej sprawował funkcję profesora oraz rektora na uniwersytecie w Królewcu oraz w szkole chełmińskiej6. Jan Hoppe uroczyście zapoczątkował pracę opisywanej placówki oświatowej wygłaszając mowę inauguracyjną w dniu 3 września 1558 r.7. Następca Hoppego na stanowisku rektora – Henryk Moller (1560-1577)8, wzbogacił strukturę organizacyjną szkoły o rozwiązania jednej z najwybitniejszych szkół europejskich XVI w., tj. słynnego Gimnazjum w Strasburgu, utworzonego przez pedagoga i filozofa, Jana Sturma (1507-1589). Wprowadził on m.in. teatr szkolny, gdzie uczniowie odgrywali komedie rzymskie, przede wszystkim autorstwa Terencjusza9. Andrzej Franckenberger (1568-1577), który następnie przejął obowiązki kierowania szkołą, rozszerzył program nauczania, wprowadzając lekcje muzyki, astronomii, historii, geografii, filozofii, etyki oraz elementy wykształcenia medycznego i zawodowego. Osiągnięcia wszystkich wymienionych wyżej pedagogów wykorzystał i unowocześnił Jakub Fabricius (?-1626), podnosząc rangę gimnazjum do poziomu akademickiego.

Fabricius ostatecznie dokończył reorganizację gdańskiej placówki oświatowej w 1580 r., dodając do istniejących od początku czterech klas szkoły średniej dwie nowe o charakterze akademickim, obejmujące siedem przedmiotów bądź kursów akademickich: matematykę, filozofię, prawo, historię, medycynę, poetykę i teologię. Z racji nieustannego konfliktu pomiędzy luteranami a jezuitami, Fabricius jako najważniejszą i najprężniej działającą ukonstytuował katedrę teologii, na drugim miejscu zaś filozofii oraz historii10. Łączny, przewidywany czas trwania nauki dla studenta trwać miał 8 lat, podczas których kompetencje absolwentów nabierać miały jakość wykształcenia porównywalnego z uniwersyteckim.

Bartholomaeus Keckermann (1572-1609)

Gdańskie Gimnazjum Akademickie swą sławę zyskało nie tylko dzięki doskonale przygotowanemu programowi nauczania, lecz także dzięki bezprecedensowym na ziemiach polskich rozwiązaniom, wybitnym profesorom oraz słynnym do dzisiaj absolwentom. Wśród charakterystycznych dokonań szkoły wymienić można m.in. utworzenie w 1596 r. świetnie zaopatrzonej biblioteki, która w 1603 r. posiadała już ponad 3 tysiące tomów11. Na uwagę zasługuje również wybudowanie w 1604 r. bursy dla studentów, zwanej Palabium Convictorium. Wspomniany wyżej „internat” przyjmował w swoje szeregi studentów z Polski, Litwy, Śląska, Niemiec, Kurlandii, Moskwy, Węgier, Holandii, Austrii, Szkocji czy krajów skandynawskich, zaś przebywający w nim ubodzy studenci zawsze mogli liczyć na wsparcie finansowe ze strony Rady Miejskiej, lokalnego kupiectwa, patrycjatu, bractw czy cechów miejskich12. Z inicjatywy gdańskich profesorów medycyny powstało także Collegium Medicum, pierwsza na ziemiach polskich organizacja naukowa lekarzy, która wsławiła się m.in. pierwszym wykorzystaniem środków chemicznych w celu poszukiwania lekarstw oraz pierwszą publiczną sekcją zwłok, która miała miejsce w 1613 r.13.

Wielcy i sławni

Wśród najwybitniejszych profesorów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego wymienić należy z pewnością Bartłomieja Keckermanna (1572-1609), pracownika katedry filozofii w latach 1602-1609, który wsławił się autorstwem wielu dzieł z zakresu moralności, etyki, logiki, teologii, polityki, ekonomii, matematyki i historii. Keckermann był również jednym z pierwszych badaczy historii ustroju Polski, dzieła jego zaś drukowano w Niemczech, a nawet w Anglii14. Słynnym działaczem w Gimnazjum Gdańskim był także Joachim Pastorius (1618-1681), autor obszernej rozprawy o pokoju oliwskim, o początkach Polski oraz doskonałego podręcznika historii pt. Florus Polonicus, używanego w wielu szkołach polskich XVII i XVIII w.15. Dla Rzeczypospolitej szczególne znaczenie miała również praca poety i profesora Jana Rybińskiego (1561-1621), który na początku XVII w. utworzył w gimnazjum świetnie prosperujący lektorat języka polskiego16 oraz Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (1764-1855), znanego teologa, miłośnika języka polskiego oraz pierwszego badacza folkloru kaszubskiego. W dziedzinie matematyki nieśmiertelną sławę zyskał Piotr Kruger (1580-1639), który zajmował się arytmetyką, geometrią, trygonometrią sferyczną, chronologią oraz astronomią. Zbudował własne instrumentarium astronomiczne, uzupełnił tablice logarytmiczne Briggsa z 1617 r., wprowadził tablice dziesiętne, unowocześnił tablice logarytmiczne Nepera, zaś dla ułatwienia rachunku logarytmicznego wprowadził słynne dziś twierdzenie cosinusów, służące do obliczania boku trójkąta17. Na uwagę zasługuje także postać Pawła Patera (1656-1724), genialnego astronoma, wynalazcy oraz twórcy pierwszej na ziemiach polskich prężnie działającej szkoły zawodowej (jako oddziału Gimnazjum Gdańskiego)18.

Jan Heweliusz, portret pędzla Daniela Schultza

Równie bogatą konstelację wybitnych nazwisk stanowią absolwenci Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Wśród nich wymienić należy m.in. wspaniałego astronoma oraz konstruktora instrumentów astronomicznych Jana Heweliusza (1611- 1687), matematyka oraz twórcę geografii historycznej Filipa Cluvera (1580-1622), czy wynalazcę termometru rtęciowego i skali temperatur (do dziś funkcjonującej głównie w krajach anglosaskich) Gabriela Fahrenheita (1686-1736). Znanymi uczonymi, którzy ukończyli Gdańskie Gimnazjum Akademickie byli także botanik Jakob Breyne (1637-1697) oraz Daniel Gralath, który przeprowadzał eksperymenty nad słynną butelką lajdejską, (jednym z pierwszych urządzeń umożliwiających gromadzenie ładunku elektrycznego (1708- 1767))19.

Zmierzch Gimnazjum

Splendor Gdańskiego Gimnazjum przygasać zaczął w XVIII w. Jak pisał prof. Lech Mokrzecki: „W drugiej połowie XVIII w. miasto ubożało w wyniku wojen i rozbiorów, nasilające się trudności ekonomiczne i organizacyjne szkoły wpłynęły na zmniejszenie liczby zatrudnionych profesorów i przyjmowanych uczniów. Zawieszono wówczas okresowo wykłady niektórych dyscyplin (medycyny, teologii, nauk filologicznych, języków), częściej też zmieniali się rektorzy reprezentujący już odtąd różne dziedziny wiedzy”20. W wyniku nieustannie pogłębiających się kryzysów oraz rozbiorów Polski, 10 listopada 1817 r. zakończono ostatecznie działalność Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Władze pruskie zdecydowały się połączyć je z istniejącą wówczas Szkołą Mariacką i utworzyć w ich miejsce sześcioklasowe, klasycznego Gimnazjum Miejskie21.

Gmach Gimnazjum Miejskiego (Das Städtische Gymnasium) przy ul. Lastadia 2, 1893

Pomimo dość obszernych badań historiograficznych dotyczących Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, temat ten wciąż zasługuje na poszerzenie wiedzy w zakresie funkcjonowania szkoły oraz jej wpływu na polskie społeczeństwo. Powyższy artykuł jedynie w zarysie przedstawił historię wspomnianego gimnazjum – jednej z pierwszych szkół humanistycznych na ziemiach polskich oraz bez wątpienia jednej z najwybitniejszych placówek oświatowych w Europie XVI i XVII w. Gdańskie Gimnazjum Akademickie zyskało wyjątkowe miejsce na kartach historii edukacji i myśli pedagogicznej Polski i Europy. Przez wszystkie lata funkcjonowania opisywanej placówki oświatowej wykształconych zostało tysiące uczniów i studentów, pole do rozwoju naukowego zyskało dziesiątki wybitnych pisarzy i naukowców, zaś Gdańsk uzyskał intelektualną podmiotowość oraz świetnie przygotowanych specjalistów do licznych zawodów tudzież urzędów społeczno-polityczno-teologicznych. Żywię nadzieję, iż powyższy tekst stanowić będzie bodziec zachęcający do dalszych prac w zakresie historii oświaty w Gdańsku, zwłaszcza dla historyków wychowania tudzież badaczy historii miasta Gdańska.

Bibliografia:

1. Historia wychowania, t. I, pod red. Ł. Kurdybachy, Warszawa 1967.
2. Kot S., Historia wychowania, t. 1: Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII, Warszawa 1996.
3. Krasuski J., Historia wychowania, Warszawa 1985.
4. Kubik K., Profesor Paweł Pater, pionier kształcenia technicznego w Gdańsku, [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie: księga pamiątkowa dla uczczenia czterechsetnej rocznicy założenia Gimnazjum Gdańskiego 1558-1958, Gdynia 1959.
5. Litak S., Historia wychowania, t. 1: Do wielkiej rewolucji francuskiej, Kraków 2004.
6. Loew P., Gdańsk: biografia miasta, Gdańsk 2013.
7. Mokrzecki L., Gdańskie Gimnazjum Akademickie, zarys dziejów, [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. I, pod red. Edmunda Kotarskiego, Gdańsk 2008.
8. Moller Henryk, [w:] Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Moller-Henryk;3942816/ [dostęp: 20 kwietnia 2018].
9. Możdżeń S. I., Historia wychowania do 1795, Kielce 2005.
10. Wołoszyn S., Historia wychowania, t. 1: Historia szkolnictwa, Warszawa 1967.

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Petrynko}

^{Korekta językowa: Patrycja Grempka}

1. P. Loew, Gdańsk: biografia miasta, Gdańsk 2013, s. 115-120. [↩]
2. Historia wychowania, t. I, pod red. Ł. Kurdybachy, Warszawa 1967, s. 387. [↩]
3. Ibidem, s. 387-388. [↩]
4. L. Mokrzecki, Gdańskie Gimnazjum Akademickie, zarys dziejów, [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. I, pod red. E. Kotarskiego, Gdańsk 2008, s. 14. [↩]
5. Ibidem. [↩]
6. S. Litak, Historia wychowania, t. 1: Do wielkiej rewolucji francuskiej, Kraków 2004, s. 122. [↩]
7. L. Mokrzecki, op. cit., s. 15. [↩]
8. Moller Henryk, [w:] Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Moller-Henryk;3942816/, [dostęp: 20 kwietnia 2018]. [↩]
9. Historia wychowania…, s. 388. [↩]
10. S. Litak, op. cit., s. 122. [↩]
11. S. I. Możdżeń, Historia wychowania do 1795, Kielce 2005, s. 296. [↩]
12. Ibidem, s. 295. [↩]
13. S. Litak, op. cit., s. 123. [↩]
14. Historia wychowania…, s. 389-390. [↩]
15. S. Kot, Historia wychowania, t. 1: Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII, Warszawa 1996, s. 212. [↩]
16. Ibidem. [↩]
17. S. I. Możdżeń, op. cit.,s. 295. [↩]
18. K. Kubik, Profesor Paweł Pater, pionier kształcenia technicznego w Gdańsku, [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie: księga pamiątkowa dla uczczenia czterechsetnej rocznicy założenia Gimnazjum Gdańskiego 1558-1958, Gdynia 1959, s. 79-81. [↩]
19. S. I. Możdżeń, op. cit., s. 296. [↩]
20. L. Mokrzecki, op. cit., s. 41. [↩]
21. Ibidem, s. 42. [↩]