Król Ludwik Węgierski. Następca Kazimierza Wielkiego na polskim tronie

W historii Polski o Ludwiku Węgierskim wspomina się jedynie przy okazji przejęcia przez niego sukcesji po wuju Kazimierzu Wielkim i wstąpieniu na tron po jego śmierci córki Jadwigi. Dlaczego zatem zyskał sobie u węgierskich poddanych przydomek „Wielki„, a w Polsce jest określany jedynie jako „węgierski„ lub ”andegaweński”?

Młodość

Narodziny Ludwika Węgierskiego, miniatura z Kroniki Ilustrowanej

Ludwik Węgierski przyszedł na świat 5 marca 1326 r. jako trzeci syn Karola Roberta Andegaweńskiego (wywodzącego się z bocznej linii Kapetyngów) i polskiej królewny Elżbiety Łokietkówny. Za panowania Karola Roberta Węgry zaczęły przeżywać czasy prawdziwego rozkwitu kulturalnego i gospodarczego. Odkryte w 1320 r. złoża złota uczyniły z Węgier najbogatsze państwo Europy. Nowo wybudowany dwór Karola Roberta w Wyszehradzie był tego najlepszym przykładem, a gościły na nim najznamienitsze umysły z różnych krajów. Wzorzec ten przyjęto z Włoch i od tego momentu wpływy kultury włoskiej były widoczne na każdym kroku, kładąc z pewnością w dłuższej perspektywie czasu podwaliny epoki renesansu. W takich warunkach dorastał przyszły twórca potęgi Węgier.

Elżbieta Łokietkówna z dziećmi

Ludwik odebrał staranne wykształcenie. Interesował się żywo astronomią i zgromadził wspaniałą bibliotekę. Nie dopisywało mu jednak zdrowie. Najprawdopodobniej cierpiał na bliżej nieokreśloną chorobę dziedziczną1, przez którą niewielu członków dynastii dożywało sędziwego wieku (bardzo młodo zmarli na nią jego czterej bracia). Poza tym był osobą wielce pobożną, każdy dzień zaczynał od wysłuchania mszy św. Miał nawet osobliwe hobby – kolekcjonowanie relikwii świętych. Współczesny mu Jan z Küküllo opisał go jako postawnego, wysokiego mężczyznę, lekko garbatego, z brodą i kędzierzawymi włosami, o pogodnym obliczu.

Król Węgier

Ludwik miał zaledwie 16 lat, gdy jego ojciec zmarł po długiej walce ze wspomnianą tajemniczą chorobą. Na króla Węgier został koronowany 21 lipca 1342 r. Był młody i niedoświadczony, więc dużywpływ na rządy miała jego matka Elżbieta. W końcu, przebywając często na licznych wyprawach wojennych, nie byłby w stanie dopilnować wszystkich spraw swego władztwa.

Król Węgier, Ludwik I

Od początku panowania był zaangażowany w sprawy królestwa Neapolu2. W 1345 r. zamordowano tamtejszego króla, a jego młodszego brata – Andrzeja. Ludwik uważał, że w spisku uczestniczyła jego bratowa Joanna. Papież jako senior Królestwa Neapolu wydał opinię o niewinności Joanny, wobec czego w 1348 i 1350 r. Ludwik zorganizował zbrojne wyprawy na Neapol. Pomimo wygranych bitew nie zdołał odnieść większych korzyści politycznych. Za obietnicę przekazania mu w spadku korony neapolitańskiej Ludwik musiał uznać prawa do tronu swej byłej bratowej. Więcej sukcesów za to odniósł na Bałkanach.

Ludwik uczynił Serbię swoim lennem w 1355 r. Papież Innocenty VI, przydając mu przydomek „chorążego Kościoła”, wyprawił go na krucjatę przeciw heretyckim Bośniakom. Ludwik jednak wykorzystał papieskie środki na zwycięską wojnę z Wenecją, toczoną w latach 1356–1358, odzyskując utraconą przez ojca Dalmację (Wenecja zobowiązała się wówczas, że na każde żądanie wystawi dla Ludwika 24 okręty wojenne). Dopiero po zakończonych działaniach wojennych udał się do heretyckiej Bośni, którą sobie podporządkował. W 1365 r. pod Widdyniem pokonał cara bułgarskiego i zastąpił go własnym namiestnikiem. Porażkę poniósł przy próbie uzależnienia od siebie Mołdawii i Wołoszczyzny. Tym samym popadł w konflikt z Turcją osmańską, która również była zainteresowana tymi państwami. Węgry Ludwika stały się członkiem ligi antytureckiej obok książąt południowo-serbskich i Bułgarii, a także wojewody wołoskiego. W 1371 r. koalicja poniosła jednak klęskę nad rzeką Maricą. Warto zaznaczyć, że wraz ze zdobyczami na Bałkanach, organizował misje chrystianizacyjne wśród schizmatyckich ludów. Sięgały one nawet poza granice węgierskiego panowania– franciszkańskich misjonarzy można było spotkać na terenie państwa Tatarów i Złotej Hordy Kipczackiej.

Zamek w Wyszehradzie w XIV w., miejsce urodzenia Ludwika Węgierskiego i dawna stolica Węgier

W roku 1382 Turcja osmańska rozpoczęła podboje w Europie na Półwyspie Bałkańskim. Podbiwszy Bułgarów i część Serbii, stała się węgierskim sąsiadem. Ludwik zdołał jedynie odbić Widdyn. Cesarz bizantyjski Jan V prosił papieża, aby ten nakłonił króla Węgier do udzielenia mu pomocy. Działania króla węgierskiego były dość opieszałe, ponieważ dla niego priorytet stanowiły zatargi z Wenecją. Od tej ostatniej chciał uzyskać 24 okręty, które zamierzał użyć w wojnie z Turcją. Wenecja jednak szykowała się do wojny z Ludwikiem. Ten w zaistniałej sytuacji wysłał buntującej się Padwie wsparcie w postaci 1200 jeźdźców. I chociaż początkowo odnieśli sukces, to wkrótce potem ponieśli porażkę. Przeciw Wenecji zawiązała się koalicja. Ludwik zajął miasto. Zażądał, aby Wenecja stała się jego lennikiem i wydała mu skarby kościoła św. Marka i korony doży jako rekompensatę za poniesione koszty wojenne. Wenecja nie przystała na tak poniżające dla niej warunki i koniec końców wyszła z wojny zwycięsko.Władca Węgier nie zdołał udzielić pomocy cesarzowi, bo ten zmarł.

Reformy na Węgrzech

Ludwik dbał o rozwój wewnętrzny kraju. Skodyfikował (podobnie jak Kazimierz Wielki) prawo.Stworzył podwaliny pod tworzenie się społeczeństwa stanowego. Chłopom zapewnił wolność przenoszenia się z miejsca na miejsce – nie byli oni przywiązani do ziemi. Nadał nowe prawo w kwestii dziedziczenia dóbr szlacheckich. 11 grudnia 1351 r. wydał też tzw. decretum unicum, które zrównywało w prawach szlachtę i magnatów. Zreformował wojsko, nakazując komitatom3 utrzymywanie jednej chorągwi. Utworzył piechotę wzorowaną na włoskiej, którą utrzymywać miały duchowieństwo i szlachta, chłopi z kolei mieli przekazywać w tym celu co dziesiąty snop. Wolności nadawane miastom sprzyjały rozwojowi handlu.Był założycielem uniwersytetu w Peszcie w 1367 r. oraz akademii w Pięciu kościołach i biblioteki przy uniwersytecie w Weszprymie.

Walka o sukcesję w Polsce

Ludwik Węgierski, król Polski

Ludwik był kontynuatorem polityki swego ojca. Mając jeszcze 9 lat, podczas zjazdu w Wyszehradzie w 1335 r. został wymieniony w zawartym układzie ze swym wujem Kazimierzem Wielkim jako następca tronu po nim, gdyby ten nie doczekał się męskiego potomka. Mijały lata, a król Polski wciąż nie miał legalnego syna. Z pierwszą żoną Anną doczekał się jedynie córek, a druga okazała się bezpłodna, z czwartą również miał tylko córki. Bratanek zapewne cieszył się z takiego obrotu rzeczy i przy każdej sposobności starał się zyskiwać zapewnienia, że obejmie tron po wuju.

Początkowo sprawa sukcesji polskiego tronu przez Andegawenów związała się ściśle ze sprawą Rusi. Kazimierz Wielki dążył do jej podporządkowania. Uporawszy się z Dalmacją, Ludwik – zaniepokojony poczynaniami wuja – ogłosił, że Ruś należała niegdyś do węgierskich królów, a Polska może objąć ją we władanie, jeżeli Kazimierz nie doczeka się męskiego potomka i tron po nim przypadnie Andegawenom; w przeciwnym wypadku mają prawo ją wykupić. Kazimierz przyjął te warunki, tym bardziej że potrzebował pomocy w zdobyciu Rusi. Wspólna wyprawa odbyła się już w 1351 r., Kazimierz jednak z powodu choroby nie mógł w niej uczestniczyć. Sytuacja była naprawdę poważna, nawet panowie polscy złożyli przyrzeczenie Ludwikowi, że uznają go za sukcesora po Kazimierzu Wielkim. Wyprawa się nie powiodła, a litewski książę Kiejstut, w drodze na Węgry w celu przyjęcia chrztu, zdołał uciec. Jedynie Ludwik odniósł sukces, mając obietnice sukcesyjne polskich dostojników. Wspólna wyprawa Węgier i Polski na Ruś w roku następnym również nie przyniosła efektów, poza odwetowym najazdem Tatarów na Polskę.

Kazimierz Wielki

Ludwik, czując się sukcesorem swego wuja, potrafił zabezpieczać swoje interesy w Polsce na wypadek, gdyby rzeczywiście objął po nim tron. W 1353 r. odbył się wielki zjazd monarchów w Wiedniu, który kontynuowano w Budzie i uwieńczono małżeństwami cesarza Karola IV z siostrzenicą Ludwika Anną Świdnicką i samego Ludwika z Elżbietą Bośniaczką. Zawarto wówczas układy polityczne – Ludwik w imieniu swoim i króla polskiego zrzekł się praw do śląskich księstw jaworskiego i świdnickiego. Król czeski zrezygnował z praw zwierzchnich do Mazowsza na rzecz Ludwika i Kazimierza Wielkiego (w zamian za darowanie mu zobowiązań finansowych wobec Kazimierza). Ludwik natomiast w imieniu wuja przekazał Karolowi IV pozostające u niego w zastawie miasta Kluczbork i Byczynę. Kazimierz dążył do przekształcenia Mazowsza w swoje lenno. Układy sukcesyjne Polski z Węgrami dotyczyły jedynie tronu polskiego, Ludwik tym samym zabezpieczył możliwość rozciągnięcia swej władzy zwierzchniej na Mazowsze.

W styczniu 1355 r. Kazimierz wraz z przedstawicielami polskiego społeczeństwaprzybył do Budy na Węgrzech, aby odnowić i uściślić układ sukcesyjny. Potwierdzono, że polski tron odziedziczą Andegawenowie, jeżeli władca nie doczeka się męskiego potomka. Zaznaczono jednak, że prawa do tronu mają wyłącznie Ludwik i jego bratanek Jan oraz ich synowie. Jak zaznacza Marek Kazimierz Barański – było to posunięcie bardzo logiczne i trafne – obaj wymienieni Andegawenowie nie mieli jeszcze w tym czasie żadnego męskiego potomstwa, a polski król nie mógł przyznawać więcej praw dalszym krewnym niż własnym córkom. Takie rozwiązanie mogło w przyszłości stanowić furtkę dla polskich dostojników, którzy w przypadku braku następcy sami mogli zdecydować o obsadzeniu pustego tronu4. Poza tym Ludwik zobowiązał się wobec przedstawicieli polskiego społeczeństwa, że gdyby został polskim królem, nie nałoży nowych podatków, będzie żądał bezpłatnych stacji w czasie podróży po kraju i pokryje wszelkie straty, jakie poniosą uczestnicy zagranicznych wypraw wojennych, a także potwierdzi wszelkie przywileje nadane przez swych poprzedników. Obiecał też udzielać pomocy zbrojnej w wyprawach na Ruś. Układ sukcesyjny zawarty z polskimi dostojnikami został dodatkowo potwierdzony przez matkę Ludwika, która wkrótce potem przybyła do Polski, do Nowego Sącza, gdzie od przedstawicieli kleru, mieszczaństwa i rycerstwa odebrała warunkową przysięgę na wierność Ludwikowi. Równocześnie przedstawiciele węgierskich stanów przysięgli Kazimierzowi, że dotrzymają układów sukcesyjnych.

Terytorium Królestwa Węgier i ich wasali w roku 1360

Ludwik wizytował w Krakowie w 1364 r. z okazji ślubu wnuczki Kazimierza Elżbiety z Karolem IV Luksemburskim. Zabawy weselne zakończyły się słynną ucztą u Wierzynka. W wydarzeniu tym wzięło udział wielu książąt i czterech królów: poza Ludwikiem i Kazimierzem byli obecni Zygmunt, król Danii, i władca Cypru Piotr, szukający bezskutecznie na europejskich dworach pomocyw zorganizowaniu krucjaty…

Król Polski

Późną jesienią pamiętnego 1370 r. polskie poselstwo przybyło na węgierski dwór z informacją o ciężkim stanie zdrowia polskiego króla. Ludwik natychmiast wyruszył do Krakowa, ale przybył tam nazajutrz po pogrzebie Kazimierza. Panowie małopolscy, wiedząc, że Ludwik jest już niedaleko Krakowa, natychmiast zorganizowali pogrzeb władcy, manifestując tym samym, że nie przyjmują Ludwika za władcę bezwarunkowo. Było to bowiem wbrew tradycji, gdyż następca tronu powinien uczestniczyć w pogrzebie swego poprzednika. Ludwik musiał uznać fakt za dokonany, urządził jednak egzekwie, a następnie koronował się w Krakowie na króla. Wielkopolanie chcieli, aby ta uroczystość odbyła się tradycyjnie w Gnieźnie, lecz uzyskali tylko obietnicę, że w tamtejszej katedrze zostaną umieszczone insygnia koronacyjne. Ludwik, wizytując w Wielkopolsce, nie dotrzymał danego słowa.

Sporym problemem dla nowego króla był testament Kazimierza, w którym swemu wnukowi Kaźkowi Słupskiemu zapisałm.in. księstwo sieradzkie, Kujawy. Miało mu to pomóc w przyszłości objąć tron. Może w obawie przed rozbiciem kraju sąd ziemski uznał testament króla za nieważny. Zapisane w nim dla Kaźka ziemie Ludwik nadał mu jako lenno.

Władysław Biały

Wiele problemów sprawiał Ludwikowi Władysław Biały, który niegdyś sprzedał swe księstwo gniewkowskie Kazimierzowi za 1000 florenów i wyjechał do Francji, gdzie wstąpił do klasztoru Cystersów, a następnie do zakonu benedyktynów w Dijon. W 1373 r. powrócił do kraju, uważając, że to jemu należy się korona. Zajął zbrojnie Gniewkowo i Inowrocław, ale w innych częściach Kujaw nie miał poparcia. Nie mogąc wymóc na Ludwiku zwrotu księstwa gniewkowskiego, czekał w Brandenburgii na lepszą okazję uzyskania Gniewkowa. Udało mu się to w 1375 r., po krótkim oblężeniu przez wojska królewskie musiał jednak ustąpić. Ponownie sprzedał królowi swe dawne księstwo, tym razem za 10 tys. florenów, i otrzymał opactwo Pannonhalma na Węgrzech, później powrócił do ulubionego Dijon, gdzie zmarł i został pochowany.

Rządy regencyjne Elżbiety Łokietkówny

Ludwik nie mógł, z powodu choroby, sprawować osobistych rządów w Polsce. Zbyt chłodny klimat mu nie służył. W jego imieniu rządziła matka Elżbieta Łokietkówna, tytułująca się „z Bożej łaski starsza Królowa Polski”. Jej regencja trwała w latach 1370–1375, 1376–1377 i 1378–1380. Polska borykała się z wieloma trudnościami wewnętrznymi, oprócz wyżej wymienionych należy doliczyć do nich również wojnę domową w Wielkopolsce pomiędzy Grzymalitami i Nałęczami, w Małopolsce zaś wielu posiadaczy ziemskich domagało się zwrotu ziem skonfiskowanych im przez Kazimierza Wielkiego. Elżbieta, nie mogąc sprostać problemom, zrezygnowała z regencji. Ludwik, przybywszy na krótko do Polski i przekazawszy rządy panom małopolskim, nie zdołał załagodzić sytuacji. Elżbieta ponownie objęła rządy. Doszło do konfliktu węgierskich dworzan z krakowskimi mieszczanami; w walkach zginął starosta krakowski Jan Kmita. Elżbieta ponownie wyjechała na Węgry, a w Wielkopolsce na nowo rozgorzała wojna pomiędzy zwaśnionymi rodami. Mianowanie przez króla w 1378 r. namiestnikiem Władysława Opolczyka wzbudziło w Polsce opór. W Wielkopolsce przeciw niemu wystąpił Bartosz z Odolanowa, który nie pogodził się z odebraniem mu przez króla Ludwika starostwa kujawskiego. W tym samym czasie książę mazowiecki Siemowit IV podjął próbę osadzenia na arcybiskupstwie gnieźnieńskim Dobrogasta z Nowego Dworu. Przeciwko obu panom wyprawił się przyszły zięć Andegawena, Zygmunt Luksemburski. Nieco wcześniej Ludwik ponownie przekazał rządy matce, ale ta wkrótce zmarła. Chcąc ułagodzić sytuację w kraju, król Węgier i Polski w 1381 r. zwołał zjazd do Budy, na którym ustanowił trzech rządców mających mieć pieczę nad polskim królestwem: biskupa krakowskiego Zawiszę z Kurozwęk, kasztelana krakowskiego Dobiesława z Kurozwęk i wojewodę kaliskiego Sędziwoja z Szubina. Spowodowało to nowe nieporozumienia.

Polska polityka zagraniczna

W kwestii polskiej polityki zagranicznej najpilniejsze było ponowne opanowanie Rusi i zapewnienie sobie pokojowych stosunków z Krzyżakami. W tej kwestii Ludwik był kontynuatorem polityki swego poprzednika. Litwini, wykorzystując śmierć Kazimierza Wielkiego, zajęli Ruś Włodzimierską. Pozostałą przy Polsce Ruś Halicką ze Lwowem nowy władca pod koniec października 1372 r. przekazał w zarząd swemu dotychczasowemu palatynowi Władysławowi Opolczykowi. Ten jednak, organizując wyprawy na ziemie litewskie, naraził ziemie polskie na wyprawy odwetowe. Najdotkliwsza z nich miała miejsce 30 października 1376 r.,tuż po przybyciu Elżbiety do Polski i ponownym objęciu regencji. Ludwik starannie przygotowywał się do odwetu. Późną wiosną 1377 r. ruszył pod Bełz i Chełm. Wyprawa zakończyła się pełnym sukcesem, zhołdowano nawet Podole. Sukces był tym bardziej możliwy, że większość sił litewskich była zaangażowana na północy w walki z zakonem krzyżackim.

Kraków w XV w.

Jeżeli chodzi o stosunki z zakonem, to układały się one dość pomyślnie, zwłaszcza w kwestii wolności handlu dla pruskich kupców. 6 października 1373 r. Ludwik wysłał z Koszyc trzy pisma o podobnej treści do królewskich urzędników, rady Starego Miasta Torunia i wielkiego mistrza, w których gwarantował toruńskim kupcom swobodny przejazd na Ruś. Prawo to potwierdzał w latach następnych. Chociaż godziło to niekiedy w Kraków, starał się brać pod uwagę znaczenie tego miasta. Zarówno wielki mistrz, jak i Ludwik byli zgodni w polityce wobec pogańskiej Litwy. Ludwikowi bardzo na rękę były krzyżackie rejzy na ziemie księstwa, choć spotykały się one z analogicznymi wyprawami odwetowymi.

W 1372 r. na zjeździe we Wrocławiu Ludwik zawarł pokój z Czechami i zrzekł się praw do Śląska. W 1373 r. hołd lenny złożył mu książę mazowiecki Janusz I Starszy.

Kwestia sukcesji po Ludwiku Andegaweńskim

Ludwik bardzo długo nie miał żadnego potomstwa. Z pierwszą żoną Małgorzatą Luksemburską nie miał dzieci5. Z Elżbietą Bośniaczką doczekał się zaś trzech córek. Najstarsza z nich,Katarzyna, przyszła na świat dopiero w 1369 r., Maria w 1371 r., a najmłodsza Jadwiga w 1374 r. Dla jednej z nich chciał przeznaczyć tron w Polsce, a to oznaczało zmianę postanowień ze zjazdu w Budzie z 1355 r. Poza tym w Polsce panowało prawo, wedle którego tron można było dziedziczyć tylko po mieczu. Panowie małopolscy byli gotowi uznać jedną z córek Ludwika za królową, ale stawiali mu warunki. Władca podjął odpowiednie kroki. Miastom nadawał szerokie przywileje, dzięki czemu bardzo się rozwinął handel, a przy okazji zwiększał tym samym wpływy do skarbca.

Jadwiga Andegaweńska, córka Ludwika Węgierskiego

W 1373 r. w Koszycach mieszczanie poznańscy uznali, że jedna z córek królewskich ma prawa do tronu; nieco później taką zgodę wyrazili mieszczanie z Małopolski. W 1374 r. w Koszycach Ludwik wydał przywilej generalny dla całej szlachty w Królestwie Polskim (jego treść opracowali głównie panowie małopolscy). Zgodę szlachty na objęcie tronu przez jedną ze swych córek miał już zapewnioną. Szlachta złożyła hołd Katarzynie; ta jednak zmarła w 1378 r. Sytuacja ponownie się skomplikowała. W Polsce wobec planów sukcesyjnych króla powstała opozycja z arcybiskupem Januszem Suchymwilkiem na czele. Na kolejnym zjeździe w Koszycach w 1379 r. Ludwik wymusił na szlachcie złożenie hołdu swej córce Marii. Aby pozyskać dla swych planów duchowieństwo, w 1381 r. wydał dla tego stanu podobny przywilej generalny. W 1382 r. zwołał sejm do Spiżu, na którym przedstawił koncepcję sukcesji po nimna polskim tronie. Otóż miała go przejąć jego najstarsza córka Maria, zaręczona wówczas z Zygmuntem Luksemburskim, która to koncepcja nadal nie spotkała się z przychylnym przyjęciem. Wobec tego na zjeździe w Zwoleniu zwyczajnie przymusił wszystkich starostów Królestwa Polskiego do złożenia przysięgi wierności Zygmuntowi Luksemburskiemu, mężowi córki Marii, margrabiemu brandenburskiemu. Cóż, Ludwik znajdował się w tej samej sytuacji, co niegdyś jego wuj: nie miał męskiego potomka z legalnego małżeństwa, a jedynie dwie małoletnie córki, i musiał myśleć o sukcesji tronów w obu krajach.

Stary król Ludwik. Kolorowa litografia Josefa Kriehubera

Śmierć Ludwika

Ludwik zmarł 10 września 1382 r. w Trnawie, a został pochowany w tradycyjnej nekropolii królewskiej w katedrze w Székesfehérvár. Na Węgrzech był tak ukochanym królem, że poddani sami postanowili nosić po nim żałobę przez trzy lata. Pozostawił po sobie rozległe, bogate państwo, znakomicie zorganizowane. Dał się poznać jako znakomity polityk, lawirujący na wielu frontach, wykorzystujący sprzyjające okoliczności do realizacji własnych celów. Węgry, jak słusznie zauważył ks. prof. Jerzy Balanyi, nigdy wcześniej ani nigdy później nie były tak bogatym i potężnym państwem.

Przywilej koszycki

W Polsce za panowania Ludwika nie było aż tak źle, jak w swej kronice przedstawił to Janko z Czarnowa, zagorzały przeciwnik Andegawenów. Dzięki wielu nadawanym przywilejom rozwinęły się i bogaciły miasta. Kwitł handel, zwłaszcza na szlaku wiodącym od Morza Czarnego przez Lwów i Kraków do Niemiec i Czech. Przywilejem koszyckim wprowadził stały dochód do skarbu królewskiego, jak również położył podwaliny pod przyszły parlamentaryzm.

Bibliografia:

1. Anszyc W.L., Dzieje narodu węgierskiego, Kraków 1870, dostęp w Internecie: https://polona.pl/item/dzieje-narodu-wegierskiego,MTI1ODk/2/#info:metadata (dostęp: 21 sierpnia 2018 r.).
2. Balanyi J., Historja narodu węgierskiego, Budapeszt 1933, dostęp w Internecie: Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl/Content/194477/Magazyn_152_09_HD_008.pdf (dostęp: 21 sierpnia 2018 r.).
3. Barański M.K., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2008.
4. Barański M.K., Ludwik dla Węgrów wielki [w:]Ludwik Andegaweński 1326–1382 (seria: „Władcy Polski„ 11/2007, dodatek do ”Rzeczpospolita” z 30 kwietnia 2007 r.).
5. Hałas R., Sycylia w XIII wieku, „Histurion.pl” z dnia 6 maja 2017 r., http://www.histurion.pl/historia/sredniowiecze/art/sycylia_w_xiii__wieku.html (dostęp: 21 sierpnia 2018 r.).
6. Janicki K., W tym europejskim kraju wydobywano jedną trzecią światowego złota. I dotąd nie miałeś o tym pojęcia, „Ciekawostkihistoryczne.pl” z dnia 21 listopada 2017 r., https://ciekawostkihistoryczne.pl/2017/11/21/w-tym-europejskim-kraju-wydobywano-jedna-trzecia-swiatowego-zlota-i-dotad-nie-miales-o-tym-pojecia/#3 (dostęp: 21 sierpnia 2018 r.).
7. Janicki K., Klątwa Andegawenów. Co zabiło jedną z najpotężniejszych dynastii na kontynencie?, „Ciekawostkihistoryczne.pl” z dnia 14 lipca 2018 r., https://ciekawostkihistoryczne.pl/2018/07/14/klatwa-andegawenow-co-zabilo-jedna-z-najpotezniejszych-dynastii-na-kontynencie/#3 (dostęp: 21 sierpnia 2018 r.).
8. Manteuffel T., Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2002.
9. Szweda A., Wyprawa Ludwika Andegaweńskiego z 1377 r. w kontekście litewskiej polityki zakonu krzyżackiego, „Białoruskie Zeszyty Historyczne„ 39/2013, s. 7–20, dostęp w Internecie: ”Kamunikat. БeлapускaяIнтэрнэт-Біблятэка”, http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=26985&lang=PL (dostęp: 21 sierpnia 2018 r.).
10. Wollny M., Ludwik Węgierski – droga do polskiego tronu, „Histmag.org” z dnia 19 listopada 2017 r., https://histmag.org/Ludwik-Wegierski-droga-do-polskiego-tronu-16001 (dostęp: 21 sierpnia 2018 r.).

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Tunak
Korekta: Edyta Chrzanowska}

1. W źródłach przypadłość tę nazywano lepra i zwykle identyfikuje się jako trąd, a nawet syfilis, co raczej wydaje się mało prawdopodobne. Leprą określano rozmaite choroby skórne. [↩]
2. Wynikało to z praw Andegawenów do tronu Neapolu. Pierwszym władcą tej francuskiej dynastii w Królestwie Obojga Sycylii w 1268 r. został Karol Andegaweński (1226–1285) dzięki poparciu kolejnych papieży –Urbana IV i Klemensa IV. W 1269 r. Węgry i Neapol zawarły układ dynastyczny dotyczący mariażów dzieci władców. Zamieszki w państwie Obojga Sycylii, będące wyrazem oporu wobec władzy Francuza, doprowadziły do upadku państwa: Sycylia dostała się pod wpływy króla Aragonii, a Neapol i południowa Italia pozostały w rękach Andegawena. [↩]
3. Jednostka administracji królewskiej. [↩]
4. M.K. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2008, s. 503–504. [↩]
5. Ludwik ożenił się z Małgorzatą w 1345 r., gdy ta miała 10 lat. Zmarła cztery lata później w wyniku zarazy. [↩]