„Powstanie warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej” – A. Borkiewicz – recenzja

Z okazji 74. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego wydano ponownie monumentalne dzieło Adama Borkiewicza. Pomimo upływu lat od ukazania się pierwszego wydania w dalszym ciągu jest to jedna z najważniejszych prac o tym zrywie. Tym bardziej cieszy jej nowa i poprawiona edycja, która na rynku księgarskim pojawiła się ponad 60 lat po premierze i niemal pół wieku po ostatnim wydaniu.

Autor recenzowanej pracy Adam Borkiewicz (1896–1958) był polskim historykiem wojskowości, żołnierzem Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego, a następnie odrodzonego Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, w której został dwukrotnie ranny. W okresie międzywojennym służył nadal w WP i uzyskał stopień podpułkownika piechoty. We wrześniu 1939 r. był oficerem sztabowym obrony Lwowa, a następnie działał w ZWZ-AK. Brał udział w powstaniu warszawskim, w czasie którego redagował powstańczą gazetę „Barykada„ i „Barykada – Warszawa Walczy„. Po zakończeniu walk Adam Borkiewicz wyszedł ze stolicy wraz z ludnością cywilną, ale nie zaprzestał działalności konspiracyjnej – był kierownikiem sekcji historycznej BIP KG AK i na polecenie gen. Leopolda Okulickiego zbierał materiały dotyczące m.in. powstania warszawskiego. Po wyzwoleniu rozpoczął pracę w powojennym Instytucie Pamięci Narodowej, a Komisja Likwidacyjna AK powierzyła mu zadanie opracowania historii AK, przekazując równocześnie kilkadziesiąt tomów akt historycznych. Kilka lat później komuniści zabrali mu niemal wszystkie materiały, z których część zaginęła bezpowrotnie, a część posłużyła do oskarżeń córki Borkiewicza – Anny, byłej łączniczki batalionu ”Zośka” i również uczestniczki powstania. Dopiero odwilż po śmierci Stalina sprawiła, że Borkiewicz mógł zająć się od nowa pracą historyka, która zaowocowała monografią Powstanie warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej, wydaną po raz pierwszy w 1957 r. (dwa następne wydania ukazały się w 1964 i 1969 r.).

Ogromna praca Adama Borkiewicza nie poszła na marne, a jego monumentalne dzieło do chwili obecnej pozostaje jedną z najbardziej doniosłych publikacji dotykających aspektów działań zbrojnych w powstaniu warszawskim. To po nią sięgają początkujący historycy pragnący zgłębić jego fenomen i zwykli pasjonaci. Nie bez przyczyny nazywana jest „Biblią powstania warszawskiego” i do dziś traktuje się ją jako podstawę wiedzy o tym zrywie wolnościowym. W czasach pracy nad książką, w dobie wczesnego PRL, autor celowo zrezygnował z opisania szerszego kontekstu politycznego omawianych zdarzeń oraz ruchu (a w zasadzie bezruchu) frontu wschodniego podczas powstania. Wiedział, że komuniści takiej książki nigdy by nie wydali, i dlatego właśnie skupił się tylko i wyłącznie na powstańczych działaniach natury wojskowej. Ale dzięki temu w tym tkwi cały fenomen tej pracy. Pomimo ukazywania się wielu innych tytułów traktujących o powstańczych walkach uważam, że nawet obecnie nie ma cenniejszej publikacji o zbrojnych działaniach powstańców.

Autor recenzowanej monografii podzielił swą pracę na cztery zasadnicze części zatytułowane: Przygotowania, Wybuch Powstania, Bitwa o przetrwanie i Dogorywanie stolicy. Z kronikarskim uporem Adam Borkiewicz praktycznie dzień po dniu opisał powstańcze walki w Warszawie. Na podstawie tysiąca relacji i wspomnień oraz setek dokumentów przedstawił dzieje poszczególnych dzielnic i walkę odosobnionych później polskich redut. W jego pracy można znaleźć wspomnienie praktycznie o każdym powstańczym oddziale, niemalże o obronie każdego skrawka wyzwolonej stolicy. Zawarł też w niej fragmenty o zbydlęceniu Niemców i egzekucjach na bezbronnych mieszkańcach polskiej stolicy, a także ustępy o próbach pomocy niesionej z Zachodu (lotnicze zrzuty), jak i od strony Kremla (zrzuty i przeprawy żołnierzy gen. Zygmunta Berlinga). Wstrząsający przekaz wraz z upływem czasu staje się coraz bardziej dramatyczny, a walka osamotnionej Warszawy zmierza niechybnie ku tragicznemu finałowi.

Najnowsze, czwarte wydanie książki Adama Borkiewicza ukazało się dzięki staraniom Muzeum Powstania Warszawskiego, a jej nowa edycja zachęca do lektury nowatorskim układem publikacji, nieznanymi archiwalnymi fotografiami w środku (i na okładce) oraz dodatkowymi mapami. Warto podkreślić, że w nowym woluminie zredagowano od początku cały tekst, odkrywając nazwiska i pseudonimy nieznane autorowi oraz dodając liczne przypisy wyjaśniające. Ważnymi dodatkami są aneksy przedstawiające schematy organizacyjne powstańczych wojsk i szczegółowy biogram autora. Ponadto na końcu książki zamieszczono bibliografię, wykaz skrótów, indeksy (nazwisk i pseudonimów, oddziałów powstańczych, topograficzny i geograficzny) oraz spis map. Na zakończenie należy wspomnieć o znakomitym wydaniu, w którym karty zostały zszyte i oprawione w twardą oprawę, co gwarantuje trwałość publikacji.

Powstanie warszawskie 1944 jest dziełem monumentalnym i ponadczasowym. Do chwili obecnej pozostaje jedną z najważniejszych książek o powstaniu warszawskim. Autorowi udało się w jednym tomie zebrać ogrom wiedzy zaczerpniętej z relacji, notatek i dokumentów. W wyczerpujący sposób przedstawiona została ostatnia próba wywalczenia polskiej niepodległości w dobie II wojny światowej oraz czas wielkich nadziei i ostatecznego krachu powstańczych walk. Praca Adama Borkiewicza jest książką praktycznie dla wszystkich – ze spokojnym sumieniem polecam ją każdemu i daję najwyższą notę.

Plus minus

Na plus:

+ jedna z najcenniejszych i najważniejszych publikacji o powstaniu warszawskim

+ ponadczasowa wartość merytoryczna jakże cennego opracowania historycznego

+ nowa redakcja tekstu, dodatkowe przypisy, mapy i załączniki

+ solidne i staranne wydanie

Na minus:

- brak map niektórych działań powstańczych (np. walk na Powiślu Czerniakowskim)

Metryczka

Tytuł: Powstanie warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej

Autor: Adam Borkiewicz

Wydawca: Muzeum Powstania Warszawskiego

Rok wydania: 2018

ISBN: 978-83-64308-20-8

Liczba stron: 1248

Okładka: twarda

Cena: 129 zł

Ocena recenzenta: 10/10

^{Redakcja merytoryczna: Malwina Lange
Korekta: Edyta Chrzanowska}