„Ze świata średniowiecznej symboliki. Gest i forma przysięgi w chrześcijańskiej Europie (X-XV w.)” – M. Duda, S. Jóźwiak – recenzja

Przysięga była (i jest do dziś) uznaniem wszechwiedzy Boga i gwarantem wartości moralnych. Już w czasach najdawniejszych stanowiła skuteczne narzędzie ustalania racji w różnych sporach oraz pozyskania zapewnienia co do dotrzymania danego słowa (przyrzeczenia). Natomiast ceremoniom składania przysiąg towarzyszyły odpowiednia formuła, gest i konkretna symbolika.

Tematyka nawiązująca do problematyki sposobów składania przysięgi w epoce średniowiecza i łącząca się z tym symbolika gestu do roku 2014 pozostawała w swoistym zapomnieniu. Dzięki książce Michaliny Dudy i Sławomira Jóźwiaka, Ze świata średniowiecznej symboliki. Gest i forma przysięgi w chrześcijańskiej Europie (X-XV w.), luka ta została w dużej mierze wypełniona. Autorzy – historycy związani z toruńskim ośrodkiem akademickim – wyjaśnili, na czym polegała istota rytuału przysięgi, jakich gestów używano i jaką postawę ciała przyjmowano przy procedurze jej składania oraz jakie przedmioty kultu były wykorzystywane w trakcie ceremonii. Rozpatrywanie tego zagadnienia w odniesieniu do różnych części chrześcijańskiej Europy i w szerokim okresie chronologicznym dało im szansę ukazania genezy, rozwoju, dynamiki, a także rozprzestrzenienia stosowanych w danym momencie zwyczajów. Szerokie ujęcie problematyki jest więc niewątpliwą zaletą książki. Warte odnotowania jest również to, że recenzowana monografia nie jest jedyną pracą naukową tych autorów, w której skupili się na sposobach składania przysięgi, albowiem mieli oni okazję zwrócić osobną uwagę na takie samo zagadnienie w odniesieniu do państwa Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Równocześnie autorzy podjęli się oddzielnego omówienia tematyki gestu i formy przysięgi na konsekrowaną hostię w późnośredniowiecznej Europie chrześcijańskiej.

Omawiana publikacja składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów (z których rozdziały 3-6 podzielono na mniejsze podrozdziały), zakończenia, bibliografii oraz streszczenia w języku angielskim. Dużym walorem książki są wkładki z bardzo dobrej jakości reprodukcjami ikonograficznymi przedstawiającymi różne sposoby składania przysiąg.

We Wstępie autorzy omówili m.in. dotychczasowy stan badań nad podjętą tematyką. Jak łatwo dowiedzieć się z tej partii książki uczeni zajmujący się dotąd problematyką przysięgi w epoce średniowiecza, zagadnieniom postawy ciała, gestu, formy czy też symboliki rytuału nie poświęcili zbyt wiele uwagi. Kwestie te były podejmowane w dotychczasowej literaturze raczej marginalnie. M. Duda i S. Jóźwiak przybliżyli zestaw źródeł, na podstawie których zrealizowali podjęte zagadnienie badawcze oraz trudności wynikające z ich interpretacji. Ze Wstępu wynika, iż największą trudnością do pokonania dla historyka podejmującego się opracowania jakiegoś zagadnienia w skali ogólnoeuropejskiej, jest rozproszenie źródeł. Nadto informacje na temat gestu przysięgi, postawy ciała itp. wzmiankowano w średniowiecznych przekazach pisanych bardzo rzadko. Badacze wykorzystali w swojej pracy źródła normatywne: zbiory praw i przywilejów, kodyfikacje, zwyczaje feudalne (terytorialne, ziemskie, miejskie). Autorzy uwzględnili też średniowieczne dokumenty (instrumenty notarialne), kroniki i wreszcie przekazy ikonograficzne. Te ostatnie są o tyle ciekawe i cenne ze względu na wizualne przedstawienie składania przysięgi. Na końcu Wstępu zarysowano konstrukcję pracy.

Rozdział pierwszy, Postawa i gest składających przysięgę, dotyczy wszystkich elementów odnoszących się do sposobów składania przysięgi w średniowieczu. Są to chociażby gesty rąk (dłoni, palców) i konkretna postawa ciała. Z książki wynika, że ten zwyczaj sięga czasów panowania Karolingów i Merowingów. Z tego rozdziału czytelnik dowiaduje się, iż zwykle do przysięgania używano prawej ręki albo obu dłoni. Zdarzały się przypadki, w których przysięgający mógł lub jednak musiał użyć lewej ręki (dłoni). Taka sytuacja przykładowo miała miejsce, gdy przysięgający nie miał prawej dłoni albo gdy miał ją uszkodzoną (chorą). Warto wskazać jeszcze, że użycie ręki lewej w celu złożenia przysięgi nie musiało oznaczać krzywoprzysięstwa. Jeżeli chodzi o ilość palców używanych do przysięgania, to zazwyczaj wykorzystywano dwa, trzy lub pięć (a więc całą dłoń). Ponadto autorzy udowodnili, że średniowieczną przysięgę składano zwykle w postawie stojącej lub klęczącej.

W rozdziale drugim, Na co przysięgano?, M. Duda i S. Jóźwiak skupili uwagę na najróżniejszych przedmiotach (paramentach), na które przysięgano w średniowiecznej Europie chrześcijańskiej. A były to następujące przedmioty kultu: krzyże (krucyfiksy), święte księgi (pisma Nowego Testamentu, teksty czterech Ewangelii, mszały), relikwiarze, konsekrowana hostia, ołtarz, korona, obraz, słońce itp. Ponadto przysiędze towarzyszyła odpowiednia formuła słowna wypowiadana przez osobę przysięgającą. Tytułem przykładu w Europie Zachodniej i Południowej w X i XII w. przysięgano, kładąc dłonie na ołtarzu i wygłaszając odpowiednią rotę przysięgi. W omawianej części recenzowanej książki autorzy rozprawili się też z dwoma chyba najbardziej rozpowszechnionymi mitami w przypadku tego typu badań. Otóż z ich ustaleń wynika, iż w średniowieczu nigdy nie przysięgano na pisma prawa świeckiego czy też na teksty znajdujące się w metrykach uniwersyteckich (bądź w ogóle na pisma świeckie). W prezentowanej pracy wielokrotnie podkreślano, że były to księgi święte (najczęściej księgi czterech Ewangelii). Ponadto przysięgi składano w różnych miejscach (kościoły, zamki, pałace, pola, lasy itp.).

Trzeci rozdział, Przysięga ustrojowa, M. Duda i S. Jóźwiak podzielili na trzy mniejsze podrozdziały (Przysięga sakry władzy – elekcyjna; Przysięga hołdownicza: władca – poddani; Przysięga feudalna – wierności). W tych partiach książki autorzy skupili się nad tym, na jakie przedmioty przysięgano, jakie gesty, symbolika i postawa ciała towarzyszyły zarówno średniowiecznym władcom podczas chociażby ceremoniału koronacji czy też obejmowania cesarskiej sakry, jak i poddanym przysięgającym wierność nowo wybranemu władcy. Na przykład w Szwecji prawdopodobnie byli do niej zobligowani reprezentanci poszczególnych grup społecznych. Wydaje się, że na terenach Francji, Italii czy Szwecji dla okresu między XII a XV w. nowo wybrani władcy przysięgali poprzez położenie prawej dłoni na księdze zawierającej teksty czterech Ewangelii lub krzyżu (krucyfiksie) bądź za sprawą położenia (dotknięcia) dłonią relikwii świętych znajdujących się w relikwiarzu.

Następna część pracy, Przysięga sądowa, podzielona została na pięć części (Procesowa; Kontraktowa – dłużna; Rozstrzygająca – zwalniająca; Przysięga uwalniająca z ekskomuniki; Zaprzysięganie testamentu). Autorzy skupili się w niej na szerokim przedstawieniu sposobów składania przysięgi w wymiarze prawno-sądowym. Zwrócili uwagę m.in. na sposoby przysięgania w procedurze procesowej oraz na wizualnym przedstawieniu przysięgi składanej w trakcie zaprzysięgania testamentów.

Dwa ostatnie rozdziały, Zaprzysięganie pokojów, rozejmów i sojuszy oraz Przysięga duchownych, autorzy również podzielili na mniejsze podrozdziały. W tych partiach podjęli próbę zobrazowania sposobów składania przysięgi w różnego rodzaju stosunkach międzyludzkich, np. zaprzysięganie międzypaństwowych traktatów pokojowych, układów uśmierzających i rozstrzygających różne konflikty. Ciekawie prezentuje się w tym kontekście zagadnienie składania przysiąg przez osoby duchowne. Według ustaleń autorów kwestia ta regulowana była już w państwie Franków. Tytułem przykładu Dekret Gracjana zakazywał duchownym składania jakichkolwiek przysiąg na teksty świętych Ewangelii. Z kolei na synodzie w Tribur (895 r.) ustalono, iż księża nie powinni przysięgać na świętości poprzez dotyk. Znane są jednak przykłady nieprzestrzegania tych zasad. Można powiedzieć, że w ogóle zarządzenia i regulacje kościelne były w tych kwestiach realizowane i przestrzegane w różny sposób.

Recenzowaną monografię należy ocenić jako dobrą. Praca podejmuje niedoceniany dotąd w literaturze przedmiotu temat rytuału związany z przysięgą. Dzięki niej poznać można genezę i symbolikę czynności i formuł słownych, które towarzyszyły ceremoniałowi przysięgania.

Plus minus:

Na plus:

+ ciekawa tematyka

+ rzetelne podejście w realizacji tematu

+ interesujący materiał źródłowy

+ przystępny język dla każdego czytelnika

Na minus:

- książka dość szybko uległa zniszczeniu (rozklejenie, wypadanie kartek, psucie się okładki) przy rzadkim użytkowaniu

Tytuł: Ze świata średniowiecznej symboliki. Gest i forma przysięgi w chrześcijańskiej Europie (X-XV w.)

Autor: Michalina Duda, Sławomir Jóźwiak

Wydawca: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „UNIVERSITAS”

Rok wydania: 2014

ISBN: 97883-242-2603-0

Liczba stron: 276

Okładka: miękka ze skrzydełkami

Cena: ok. 40 zł

Ocena recenzenta: 8/10

^{Redakcja merytoryczna: Malwina Lange}

^{Korekta: Klaudia Orłowska}