Matura z historii – cz. XIII – „Społeczeństwo stanowe oraz przywileje szlacheckie”

Polskie i europejskie społeczeństwo stanowe w dobie średniowiecza oraz rozwój przywilejów szlacheckich. Zapraszamy do lektury części trzynastej w serii naszego portalowego Vademecum!

Duchowny, rycerz i mieszczanin (lub chłop) – przedstawiciele trzech stanów

Europejskie społeczeństwo stanowe

Do rozwoju społeczeństw stanowych w Polsce i Europie przyczyniły się:

- wzrost znaczenia systemu feudalnego

- rozwój kultury rycerskiej

- konflikty państw z Kościołem

- osłabienie władz centralnych oraz wzrost wpływów możnych i właścicieli ziemskich

Podział społeczeństwa na stany w Europie łacińskiej wykształcił się również w wyniku przyznawania przez władców określonym grupom społecznym licznych swobód. Mieszkańcy wsi i miast otrzymywali je w aktach lokacyjnych, zaś duchowni oraz szlachta w przywilejach.

Najważniejsze terminy:

Akt lokacyjny na prawie magdeburskim (tzw. niemieckim), czyli najpowszechniejszym prawie lokacyjnym w Polsce

Stan – określona grupa społeczna, różniąca się od innych grup swoim statusem prawnym, przywilejami, różnym zakresem obowiązków na rzecz państwa. Przynależność do stanu była – poza duchowieństwem – dziedziczna.

Przywilej – prawo lub ugoda nadana przez monarchę określonej grupie społecznej (stanowi) i obowiązująca na danej ziemi lub w całym kraju.

Najważniejsze stany społeczne:

Duchowieństwo – stan pełniący funkcje religijne. Uzyskało ono odrębność sądowniczą (prawo kanoniczne), zaś dostęp do wyższych i bardziej opłacalnych stanowisk kościelnych uzależniony był od pochodzenia społecznego.

Włoski szlachcic XV wieku

Szlachta – stan ten dzielił się na dwie warstwy – szlachtę wyższą oraz niższą. O statusie każdego szlachcica decydowała tradycja rodu oraz bogactwo.

Mieszczaństwo – mieszkańcy miast byli bardzo zróżnicowani pod względem społecznym, etnicznym oraz majątkowym. Najbogatszymi sferami mieszczan byli bankierzy i kupcy, zaś najuboższymi – plebs.

Chłopstwo – najliczniejsza i najuboższa sfera społeczna średniowiecznej Europy. Byli uzależnieni od swych panów feudalnych, mieli bardzo ograniczone prawa oraz niemal niemożliwy dostęp do wyższych stanów.

Społeczeństwo stanowe w Polsce

Wyraźny podział społeczeństwa na cztery odrębne stany pojawił się w XIV w. Duchowieństwo, do którego od XV w. przynależeć mogli jedynie synowie szlacheccy lub ludzie wybitnie wykształceni, posiadało ogromne bogactwa, własne przywileje i sądownictwo. Należy jednak wspomnieć, iż stan ten był niezwykle zróżnicowany pod względem majątkowym – bogactwo przedstawicieli Kościoła zależne było od wielkości parafii oraz pełnionych funkcji. Szlachta (pierwotnie rycerstwo) posiadała ziemię dziedziczoną po swych przodkach, zmuszona była odbywać konną służbę wojskową oraz była najbardziej uprzywilejowanym stanem ze wszystkich. Warto jednak wspomnieć, iż podobnie jak duchowieństwo, stan szlachecki był bardzo zróżnicowany pod względem majątkowym (szlachta wyższa i niższa). Mieszczanie natomiast zróżnicowani byli zarówno zewnętrznie (każde miasto było jednostką w istocie autonomiczną) oraz wewnętrznie. Podstawowymi grupami społecznymi zamieszkującymi miasta byli: patrycjusze (najbogatsi kupcy i bankierzy), pospólstwo (drobni kupcy, rzemieślnicy) oraz plebs (najubożsi). Stan chłopski – tak jak zostało wspomniane wyżej – posiadał bardzo wiele ograniczeń prawnych. Wśród swego rodzaju grup chłopskich wymienić należy: zagrodników (posiadacze niewielkiej ilości ziemi), czeladź (słudzy na dworze pana) oraz kmieci (użytkowali dziedzicznie ziemię, która w istocie należała do ich pana feudalnego).

Chłop w dybach

Przywileje szlacheckie

Polska do XV w. posiadała cechy monarchii patrymonialnej, czyli systemu władzy, w którym monarcha jest właścicielem kraju oraz posiada niemal nieograniczoną władzę prawną i sądowniczą. Z czasem jednak – wraz z rozwojem przywilejów szlacheckich – ów system przeobrażać się zaczął w monarchię stanową z parlamentem jako reprezentacją stanów uprzywilejowanych, do których należało duchowieństwo oraz szlachta. System, w którym Polska rządzona była zarówno przez monarchę, jak i uprzywilejowanych politycznie księży tudzież szlachciców, nazywany jest demokracją szlachecką.

Przywilej koszycki

Tabela, w której znajdują się wymienione oraz opisane przywileje stanowe w Polsce nadane od XII w. aż do XVIII w. znajduje się TUTAJ.

→ CZĘŚĆ XIV.

Bibliografia:

1. Jarosz J., Historia: vademecum gimnazjalisty, Warszawa 2002.
2. Kręc A., Noskowiak J., Zapiór B., Vademecum Maturzysty Historia, Kraków 2016.
3. Manteuffel T., Historia powszechna: średniowiecze, Warszawa 1998.