Matura z historii – cz. XVIII – „Rzeczpospolita Obojga Narodów”

---

Unia lubelska, okres bezkrólewia oraz polityka wewnętrzna i zagraniczna polskich władców od Henryka Walezego do Jana III Sobieskiego. Zapraszamy do lektury części siedemnastej w serii naszego portalowego Vademecum!

Unia lubelska

Podczas rządów króla Zygmunta Augusta (1548–1572) znaczna część szlachty opowiadała się za zacieśnieniem związków Polski z Litwą. W opozycji wobec powyższego stali natomiast litewscy magnaci, obawiając się utraty wpływów bo dokonaniu centralizacji władzy obojga państw. W 1568 r. król zdecydował się jednak zwołać sejm w Lublinie, podczas którego postanowiono wcielić do Państwa Polskiego województwa: wołyńskie, kijowskie, bracławskie, podlaskie i czernihowskie. Szlachta zamieszkująca wskazane ziemie została prawnie zrównana z polską arystokracją, zaś 1 lipca 1569 r. zaprzysiężono unię, znaną dziś jako unia lubelska. Rzeczpospolita Obojga Narodów (nazwa kraju obowiązująca od wspomnianej wyżej daty) stanowiła jedno z największych państw europejskich. Ponadto jej cechami charakterystycznymi były: wielonarodowość (Polacy, Rusini, Litwini) oraz wielowyznaniowość (katolicy, prawosławni, protestanci, żydzi, muzułmanie).

Okres bezkrólewia

Zygmunt August zmarł w 1572 r. Nie posiadał męskiego potomka, wobec czego zadecydowano o rozpoczęciu regulacji zasad funkcjonowania państwa w czasie bezkrólewia. W województwach władzę zatem przejęły tzw. konfederacje kapturowe (stały na straży prawa i porządku w regionie), powołano sądy kapturowe (specjalne sądy mające na celu szybko i skutecznie rozstrzygać sprawy kryminalne), zaś władzę w państwie przejął interrex, czyli tymczasowy zastępca króla. Pierwszym z nich został prymas Polski Jakub Uchański, który doprowadził m.in. do zebrania się sejmu konwokacyjnego w styczniu 1573 r., podczas którego ustanowiono warunki przyszłej elekcji: w wyborze króla uczestniczyć miała cała szlachta (elekcja viritim), miejscem elekcji została wieś Kamień (obok Warszawy) oraz podpisano słynny akt konfederacji warszawskiej, który gwarantował wolność wyznania dla szlachty i pokój religijny w kraju (był to jeden z pierwszych dokumentów w dziejach wprowadzający tolerancję religijną). W roku 1573 r. zadecydowano również o wyborze Henryka Walezego na króla Polski.

Henryk Walezy

Władca Polski francuskiego pochodzenia, Henryk Walezy, zmuszony został zaprzysiąc tzw. artykuły henrykowskie (podstawowe zasady ustrojowe Polski oraz potwierdzenie nadanych wcześniej przez władców przywilejów szlacheckich) oraz pacta conventa (konkretne zobowiązania króla wobec szlachty).

Panowanie nowego króla nie trwało jednak długo. Już w czerwcu 1574 r. Walezy uciekł potajemnie do Francji. Powodem powyższego była wieść o śmierci brata Henryka, Karola IX, która umożliwiła mu dostęp do tronu francuskiego (przejął władzę we Francji jako Henryk III). W wyniku ucieczki króla nastąpiło w Polsce kolejne bezkrólewie. Szlachta nie mogła jednak porozumieć się w sprawie wyboru nowego władcy. Senat ogłosił królem cesarza Maksymiliana II, zaś szlachta wybrała na tron Annę Jagiellonkę, której wybrano na męża księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego. Ten drugi okazał się jednak skuteczniejszym politykiem, bowiem już w marcu 1576 r. wkroczył z wojskiem do Polski i tym samym zmusił resztę szlachty do uznania go za prawowitego władcę.

Stefan Batory

Polityka zewnętrzna

1577-1582 – Wojna o Inflanty z Moskwą – Wojska moskiewskie w 1577 r. napadły i zajęły należące do Polski Inflanty, wobec czego Stefan Batory zdecydował się na wojnę i odzyskanie utraconych ziem. W 1579 r. wojska polskie zdobyły Połock, rok później przeprowadzono skuteczny atak na Wielkie Łuki, zaś w 1581 r. miało miejsce oblężenie Pskowa. Wobec skutecznych działań Polski w 1582 r. zawarto rozejm w Jamie Zapolskim. Rzeczpospolita Obojga Narodów odzyskała Inflanty, Wieliż i Połock.

Konflikt z Gdańskiem – Gdańsk sprzeciwił się przejęciu władzy przez Batorego, wobec czego król rozpoczął konfiskatę towarów należących do Gdańska, zaś główną oś handlu skierował do konkurencyjnego Elbląga. Ponadto wojska polskie pokonały siły Gdańszczan pod Lubiszewem, co pośrednio doprowadziło do kompromisu z miastem w 1577 r. Mieszkańcy Gdańska ukorzyli się przed polskim władcą oraz zapłacili odszkodowanie.

Polityka wewnętrzna

- 1578 – Sejm rozpoczął reformę wojskową, która polegała m.in. na powołaniu piechoty wybranieckiej (blisko 2 tysiące chłopów pochodzących z dóbr królewskich). Żołnierze wybranieccy zostali zwolnieni z pańszczyzny i innych niekorzystnych dla chłopa świadczeń.

- Utworzenie Trybunału Koronnego i Trybunału Litewskiego – dwóch (osobnych dla Polski i Litwy) najwyższych sądów apelacyjnych, co bezpośrednio ograniczyło władzę sądowniczą polskiego władcy.

- 1579 – Powstanie Akademii Wileńskiej, czyli zdominowanej przez Towarzystwo Jezusowe uczelni wyższej, której rektorem został słynny polski jezuita i znawca prawa Piotr Skarga

- 1582 – Przeprowadzenie reformy kalendarza (wprowadzenie w kraju kalendarza gregoriańskiego)

Zygmunt III Waza

Stefan Batory zmarł w 1586 r. Po śmierci polskiego władcy szlachta ponownie nie mogła porozumieć się w sprawie wyboru nowego króla. Część z nich wybrała arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, inni zaś zdecydowali, iż królem winien zostać Zygmunt Waza (syn króla szwedzkiego Jana III i Katarzyny Jagiellonki). Dzięki poparciu polskiego magnata Jana Zamojskiego, w grudniu 1587 r. Zygmunt Waza został sprowadzony do Krakowa i koronowany na króla Polski. Zwolennicy kontrkandydata Wazy, Maksymiliana, rozpoczęli działania wojenne wobec powyższych wydarzeń, lecz wojska Zamojskiego pokonały ich w 1588 r. pod Byczyną.

Rządy Zygmunta III Wazy kojarzone są m.in. z coraz większą dominacją na ziemiach polskich bogatej i wpływowej szlachty (magnaterii). Postępował kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, ubożały miasta, magnaci zdobywali ogromne bogactwa dzięki wykupowi ziem i niewoli chłopów, zaś takie rody jak: Potoccy, Lubomirscy, Koniecpolscy, Ossolińscy, Radziwiłłowie czy Zamojscy wzbogacili się do tego stopnia, iż stać ich było na własne wojska, liczne manufaktury i wpływy polityczne.

Polityka wewnętrzna

- 1596 – przeniesienie stolicy Polski z Krakowa do Warszawy

- Próby wzmocnienia władzy królewskiej poprzez reformy najważniejszych instytucji państwowych przy pomocy stronnictwa królewskiego, tzw. regalistów

- Zwiększenie liczebności armii

- Przeprowadzenie reformy skarbu państwa

- 1606 – Rokosz Zebrzydowskiego – część szlachty nie godziła się na działania króla, wobec czego zbuntowała się przeciwko niemu. Na czele rokoszan stanął wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski. Zbuntowane wojska poniosły znaczącą klęskę w 1607 r. podczas bitwy pod Guzowem, niemniej jednak wobec zaistniałego sprzeciwu król i tak zdecydował się wycofać część ze swych reform.

Polityka zewnętrzna

- 1592–1599 – unia personalna Polski ze Szwecją, która jednak zakończona została usunięciem z tronu szwedzkiego Zygmunta III Wazy i powołaniem na władcę Szwecji Karola Sudermańskiego (późniejszego króla Karola IX Wazę)

- 1598 – nieudana wyprawa Zygmunta III do Szwecji

- 1600 – decyzja króla o przyłączeniu do Polski ziem estońskich – w wyniku powyższego rozpoczął się wieloletni i fatalny w skutkach konflikt polsko-szwedzki (wojny Rzeczypospolitej w dobie XVI-XVIII w. zostaną omówione w kolejnych częściach naszegoVademecum)

Władysław IV i Jan Kazimierz

W czasach rządów Władysława IV (1632-1648) następowało w kraju dalsze wzmacnianie władzy magnaterii, zaś wszelkie próby reform pełzły na niczym. Szlachta obawiała się bowiem, iż Władysław IV dążyć będzie do władzy absolutnej, a co za tym idzie, ograniczona zostałaby słynna „wolność szlachecka”. Zaznaczyć jednak należy, iż nowy władca polski rozpoczął – jako pierwszy król Rzeczpospolitej – aktywne działania zmierzające do utworzenia floty wojennej na Bałtyku oraz rozpoczął budowę portu Władysławowo. Ponadto toczyć on musiał liczne wojny z Moskwą, Turcją, Szwecją oraz tłumić wewnętrzne niepokoje na Ukrainie

Władysław IV zmarł w 1648 r., władzę po nim przejął jego brat – Jan Kazimierz (1648-1668). Czasy rządów Jana Kazimierza wiązały się z licznymi konfliktami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Trwał konflikt króla z magnaterią (w 1652 r. po raz pierwszy doszło do zerwania sejmu poprzez zasadę Liberum veto). Pomimo grupy możnych opowiadającej się za reformami wewnętrznymi kraju, władza najbogatszej szlachty nieustannie rosła, zaś wszelkie próby reform nie powiodły się. W roku objęcia władzy przez króla Jana wybuchło na Ukrainie słynne powstanie Chmielnickiego, w latach 1655-1660 miał miejsce tzw. potop szwedzki, zaś w 1665 r. marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski wzniecił rokosz przeciwko królowi (rokosz Lubomirskiego), który zakończył się rok później rozejmem w Łęgonicach. W wyniku licznych słabości wewnętrznych i zewnętrznych Polski, sprzeciwom wobec władcy i planom reform, król abdykował w 1668 r. i opuścił kraj.

Michał Korybut Wiśniowiecki

W 1669 r. szlachta zdecydowała o wyborze Michała Korybuta Wiśniowieckiego na polskiego króla. Był on synem słynnego wojewody ruskiego Jeremiego Wiśniowieckiego, który wielokrotnie wsławił się skutecznymi działaniami wojskowo-politycznymi. Nowy król rządził jednak krótko, bo jedynie niecałe 4. lata. W kraju z powodu wewnętrznych słabości i konfliktów z Turcją i Kozakami panował chaos. Pomimo słynnego zwycięstwa hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem w 1673 r., Polska została zmuszona oddać Turcji wschodnie ziemie i zgodzić się na płacenie jej trybutu. W wyniku zatrucia żołądkowego Wiśniowiecki zmarł 10 lipca 1673 r. we Lwowie.

Jan III Sobieski

Nowy władca Polski wybrany został m.in. ze względu na liczne, spektakularne sukcesy wojskowe. Sobieski (rządził w latach 1674-1696) podjął kolejne próby reform instytucji państwowych. Unowocześnił armię, wspierał sztukę i kulturę, lecz istotnych reform w państwie nie udało mu się dokonać.

- 1675 – Sobieski doprowadził do sojuszu w Jaworowie ze Szwecją i Francją przeciw Habsburgom, pozwalający m.in. ustabilizować stosunki z Turcją

- 1676 – rozejm z Turcją w Żurawnie (utrata przez Polskę Podola z Kamieńcem na rzecz rezygnacji Turcji z haraczu)

- 1677 – sojusz wojskowy z Karolem XI, królem Szwecji

- 1683 – przymierze z Habsburgami i słynna odsiecz Wiedeńska, podniesienie prestiżu Rzeczypospolitej

- 1686 – traktat Grzymułtowskiego z Rosją, polegający na zrzeczeniu się przez Polskę lewobrzeżnej Ukrainy na rzecz wparcia przez Rosję Rzeczpospolitej w wojnie z Turcją

[Jak zostało wspomniane wyżej, wojny Rzeczypospolitej w XVI-XVII w. pominięte w niniejszej części zostaną opracowane w kolejnych fragmentach naszego Vademecum.]

Bibliografia:

1. Jarosz J., Historia: vademecum gimnazjalisty, Warszawa 2002.
2. Kręc A., Noskowiak J., Zapiór B., Vademecum Maturzysty Historia, Kraków 2016.
3. Augustyniak U., Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2017.