Policja Państwowa II Rzeczypospolitej – cz. I: geneza powstania formacji

Należała do jednej z najlepszych tego typu formacji w Europie. Tworzona przy niewspółmiernie niskich nakładach mogła poszczycić się w szczytowym momencie rozwoju naprawdę wieloma sukcesami. Dziś zdaje się, że obraz policji granatowej, jej wojennego wydania, nieco ją przyciemnił. W 100-lecie utworzenia tej formacji porządkowej warto poznać jej zaledwie 20-letnią historię.

W ostatnich latach na popularności zyskuje temat P.P. W czasach głębokiego PRL przyznawanie się do bycia przed wojną policjantem było nieomal równoznaczne z wyrokiem śmierci. Dlatego nie zachowało się zbyt wiele materiałów o tej formacji, dla własnego bezpieczeństwa pozbywano się pamiątek z nią związanych. Toteż badacze wykorzystują każdy zachowany ślad działalności policjantów. Pasjonaci tematu, rekonstruktorzy, historycy przybliżają szerszemu gronu odbiorców różne aspekty związane z działalnością przedwojennych policjantów, który to temat cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Z okazji 100-lecia utworzenia P.P. pragnę przybliżyć jej historię.

Czytaj także → Policja Państwowa II Rzeczypospolitej – cz. II – funkcjonowanie PP w dwudziestoleciu międzywojennym

Służby porządkowe u progu niepodległości

W czasach zaborów aparat policyjny był zorganizowany zgodnie z istniejącym systemem w danym państwie zaborczym i raczej miał charakter scentralizowany. Oprócz czuwania nad ogólnym porządkiem i bezpieczeństwem ludności, aparat policyjny miał też charakter nadzoru politycznego.

Młode państwo polskie stanęło w obliczu wielkiego problemu: unifikacji ziem z trzech zaborów. Odmienna waluta, prawo, system szkolnictwa czy podział administracyjny były kwestiami, które wymagały przygotowania i przeprowadzenia solidnych reform rozłożonych w czasie. Jednak palącą kwestią było utworzenie scentralizowanej służby porządkowej. Pierwsze koncepcje w tej materii pojawiły się jeszcze przed 1918 r., a co ugrupowanie polityczne to inny pomysł. Poza tym Polacy w dalszym ciągu prowadzili wojnę, musieli walczyć o granice państwa, zatem unifikacja w różnym czasie obejmowała różne tereny. Dodatkowo ten niespokojny czas sprzyjał wzrostowi przestępczości. Stąd pojawiało się wiele obywatelskich organizacji czuwających nad porządkiem.

Funkcjonariusz Straży Ludowej w Wielkopolsce. Formacja ta powstała w 1918 r. na bazie Straży Obywatelskiej, a w 1919 r. przekształcono ją w Obronę Krajową / żródło: policjapanstwowa.pl

Przed 1918 r., jeszcze w czasie wielkiej wojny, zaborcy udzielali zgody na tworzenie niepaństwowych formacji policyjnych, które wywodziły się z ruchów samorządowych i partyjnych. Należały do nich w Królestwie Polskim samorządowa Milicja Miejska (powołana 1916 r.) i warszawska Straż Narodowa. Na podłożu tych formacji tworzono po 1918 r. nowe struktury policyjne; te składały się z osób bezpośrednio związanych z ugrupowaniami partyjnymi (lub pozostawały pod ich wpływem) stając się niejako ich zbrojnym ramieniem, dbającym o interesy danego ugrupowania. Wśród nich najważniejszą rolę odegrały w późniejszym czasie Milicja Ludowa i Policja Komunalna1.

Koncepcje utworzenia służby porządkowej u progu niepodległości

Milicja Ludowa utworzona została przez Polską Partię Socjalistyczną na początku listopada 1918 r.. Wśród jej kadr znajdowali się członkowie dawnego Pogotowia Bojowego PPS, Polskiej Organizacji Wojskowej, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie„ oraz robotnicy i ludność pochodzenia chłopskiego. Z chwilą powstania Tymczasowego Rządu Ludowej Republiki Polskiej działacze PPS doprowadzili do podporządkowania sobie tej formacji. Powstały jej pierwsze okręgi w Radomskiem, Lubelskiem, Kieleckiem i w Zagłębiu Dąbrowskim. W połowie listopada liczyła już 300 ludzi, doskonale uzbrojonych, również w karabiny maszynowe. Szybki rozwój wymagał ujęcia jej w odpowiednie ramy organizacyjne. Utworzono w Warszawie Sztab Główny Milicji Ludowej i Komendę Główną, której podporządkowane były komendy okręgowe, obwodowe oraz miejscowe; ogólnie jednostki terenowe dostosowano w ten sposób przede wszystkim do struktur partyjnych PPS. Milicja Ludowa nieformalnie była podporządkowana rządowi Jędrzeja Moraczewskiego, a jej głównym zadaniem było wykonywanie działań zmierzających do ochrony ładu i porządku publicznego. Z tego powodu Sztab Komendy Głównej Milicji Ludowej skierował do Ministra Spraw Wewnętrznych pismo zawierające propozycję utworzenia przez MSW państwowej Milicji Ludowej opartej na kadrach pepeesowskiej formacji paramilitarnej. Józef Piłsudski, tymczasowy Naczelnik Państwa, zaaprobował pomysł i 5 grudnia 1918 r. podpisał dekret o ”upaństwowieniu” Milicji Ludowj2. Jej Komenda Główna była odtąd podporządkowana MSW, w którym utworzono specjalny Wydział Milicji. Pierwszym komendantem w dniu 13 grudnia został kpt. Ignacy Boerner. W Komendzie Głównej utworzono cztery wydziały: Służby Czynnej, Rezerw, Informacyjno-Wywiadowczy i Administracyjny. Podział organizacji terenowej wyglądał następująco: Komendzie Głównej były podporządkowane komendy okręgowe a tym komendy powiatowe (obwodowe), które z kolei nadzorowały posterunki. Kandydaci wstępujący do tej formacji mundurowej mieli odznaczać się odpowiednimi kwalifikacjami zarówno fizycznymi jak i moralnymi.

Absolwenci Szkoły Podoficerskie Milicji Ludowej w Częstochowie, zdjęcie z dnia 21 lutego 1919 r. Takie szkoły znajdowały się jeszcze w Kozienicach i Warszawie, w której również funkcjonowała szkoła podchorążych / żródło: policjapanstwowa.pl

W miesiąc po utworzeniu Milicji Ludowej, 9 stycznia 1919 r., Józef Piłsudski podpisał dekret o utworzeniu Policji Komunalnej. Ta powstała głównie z połączenia Milicji Miejskiej i policji byłego zaboru rosyjskiego oraz Żandarmerii Krajowej z Lublina3. Funkcjonowała jedynie w centralnej części młodego państwa: w Kieleckiem, Lubelskiem, Warszawskiem, Łódzkiem i Białostockiem. Dekret likwidował tym samym wiele innych samorządowych służb porządkowych.

Policja Komunalna bezpośrednio podlegała Wydziałowi Policji (od 20 stycznia 1919 r. noszącego nazwę Naczelnej Inspekcji Policji Komunalnej) w MSW, kierowanym przez endeka Mariana Borzeckiego, późniejszego Komendanta Głównego Policji. Wydział ten bezpośrednio nadzorował powiatowe urzędy policyjne, a te z kolei komisariaty i posterunki miejskie i gminne. Finansowanie PK podzielono w równej części pomiędzy Skarb Państwa a samorządy lokalne.

Unifikacja służb porządkowych – powołanie Policji Państwowej

Istnienie kilku formacji bezpieczeństwa publicznego rodziło wiele konfliktów o zakres kompetencji między nimi. Funkcjonowały też jednostki Straży Kolejowej (utworzonej przez Ministerstwo Kolei Żelaznych) oraz Straży Rzecznej (utworzonej przez Ministerstwo Robót Publicznych). Dochodziło do walk i wzajemnego rozbrajania. Przekładało się to na słabą jakość funkcjonowania wymienionych służb. Jednocześnie stan bezpieczeństwa wciąż się pogarszał na skutek działań wojennych. Dlatego coraz częściej pojawiały się głosy o koniecznej unifikacji służb porządkowych, o stworzeniu organizacji stojącej ponad podziałami partyjnymi (zwracano szczególnie uwagę na wstępowanie w szeregi Milicji Ludowej komunistów i ich sympatyków).

Przodownik Policji Państwowej, Stanisław Chorążek, w mundurze z oznaczeniem stopnia stosowanym w latach 1927-1936. W początkowym okresie policjanci nosili mundury Wojska Polskiego, wojsk zaborczych a nawet ubiory cywilne nawet bez naszytych policyjnych dystynkcji. Na zdjęciu zwraca uwagę biały pokrowiec na czapce, który noszono latem, by łatwiej było znieść upały/ Domena publiczna

Podczas gdy posłowie obradowali nad odpowiednią ustawą o służbie porządkowej, w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych podjęto już kroki zmierzające do unifikacji istniejących organizacji o tym charakterze. Utworzono tymczasową Komendę Główną Policji Komunalnej i Milicji Ludowej na czele z kpt. Kazimierzem Młodziakowskim, a podległej bezpośrednio MSW. Odpowiedni projekt ustawy w tej kwestii złożono w sejmowej komisji administracyjnej. W dniu 17 czerwca Komendę przekształcono w Komendę Główną Straży Bezpieczeństwa, która odtąd miała być nadrzędna dla wszystkich formacji policyjnych w kraju. Nowe struktury tworzono w oparciu o jednostki Policji Komunalnej.

24 lipca uczyniono pierwszy formalny krok ku unifikacji służb porządkowych: uchwalono Ustawę o Policji Państwowej4.

Struktury organizacyjne PP stworzono w oparciu o podział sądowy kraju. PP nadzorowało MSW, któremu była podległa Komenda Główna. W dalszej kolejności funkcjonowały podległe jej komendy okręgowe (wojewódzkie), a tym powiatowe nadzorujące komisariaty. Zasięg terenu działania komisariatów uzależniono od gęstości zaludnienia i kryminogenności.

Do policji mógł wstąpić każdy mężczyzna obywatelstwa polskiego o nieskazitelnej przeszłości i cieszący się dobrym zdrowiem w wieku od 23 do 45 lat, o wzroście powyżej 169 cm. Wymagano znajomości języka ojczystego w mowie i piśmie, umiejętności liczenia. Kandydaci na wyższe stanowiska musieli posiadać również średnie lub wyższe wykształcenie.

Tworzenie struktur PP na terenie państwa polskiego

Należy pamiętać, że ustawa od momentu jej uchwalenia nie obowiązywała od razu na całym terenie Polski, gdyż władze centralne w Warszawie w tamtym czasie nie podporządkowały sobie jeszcze wszystkich terenów wchodzących ostatecznie w skład państwa, w dodatku toczyła się wciąż wojna polsko-bolszewicka. Ponadto niekiedy władze lokalne uważały się za niezależne od władzy centralnej, np. w Galicji Zachodniej, w byłym zaborze pruskim, Wileńszczyźnie. Dlatego proces tworzenia struktur PP w poszczególnych częściach państwa przebiegał systematycznie, ale nie jednocześnie.

Najwcześniej PP swą działalnością objęła byłe ziemie Królestwa Polskiego. W sierpniu 1919 r. powołano na tym terenie 6 komend okręgowych: Miasta Warszawy, Woj. warszawskiego, Woj. łódzkiego, Woj. białostockiego, Woj. kieleckiego i Woj. lubelskiego. Komendy te odpowiadały za organizowanie jednostek niższego szczebla: komend powiatowych, komisariatów i posterunków. Za funkcjonowanie komend okręgowych odpowiadali wojewodowie, a za pozostałe – starostowie. Mimo trudności kadrowych, finansowych, braku jednolitego umundurowania i uzbrojenia, dosyć szybko udało się zbudować sieć jednostek, która w stopniu podstawowym była w stanie realizować wytyczne ustawy z dnia 24 lipca.

W Galicji proces tworzenia PP przebiegał niejako dwutorowo. Główną rolę w tworzeniu służb porządkowych odgrywał na tym terenie Lwów i Kraków.

W Galicji Zachodniej początkowo Straż Bezpieczeństwa Polskiej Komisji Likwidacyjnej pełniła rolę służby porządkowej, natomiast w Galicji Wschodniej od października 1918 r. - żandarmeria. Tę ostatnią ze względu na działania wojskowe przeciwko Ukraińcom podzielono na żandarmerię krajową oraz polową. Z początkiem 1919 r. żandarmeria ze Lwowa i Krakowa połączyły się, a pod koniec tego roku włączono je w struktury policyjne. Utworzono tymczasowe komendy okręgowe w Krakowie, Lwowie i Przemyślu, albowiem na tym terenie prowadzone były ciągłe działania wojenne. W kwietniu we Lwowie powołano tymczasową Komedę Okręgową PP „Wschód” (przeniesiono ją później do Tarnopola). Dopiero po zakończeniu wojny z Rosją Radziecką istniała możliwość utworzenia stałych struktur PP na tym terenie. Komendy Okręgowe działały w dalszym ciągu w Krakowie i Lwowie, a Przemyską przeniesiono do Stanisławowa. W wrześniu 1921 r. zlikwidowano Komendę PP dla byłej Galicji i tym samym istniejące na jej terenie komendy okręgowe podlegały już bezpośrednio Komendzie Głównej w Warszawie.

W dalszej kolejności struktury PP rozciągnięto na tereny Kresów Wschodnich, na których również toczyła się wojna polsko-bolszewicka. W lutym 1919 r. doraźnie utworzono namiastkę władzy cywilnej w formie Generalnego Komisarza Cywilnego przy Zarządzie Wojskowym Kresów Wschodnich, który obejmował okręg wileński, poleski i wołyński. We wrześniu 1920 r. w miejsce tego urzędu powołano Tymczasowy Zarząd Terenów Przyfrontowych i Etapowych. Utworzono również w Konstancinie Komendę Terenów Przyfrontowych i Etapowych, której zadaniem było tworzenie cywilnych jednostek policyjnych na wyzwalanych ziemiach wschodnich. 13 stycznia 1921 r. w neutralnym pasie granicy polsko-radzieckiej utworzono organy PP. Wkrótce również zlikwidowano Komendę Terenów Przyfrontowych i Etapowych.

Na Wileńszczyźnie poza działaniami wojennymi dodatkowo toczył się spór polsko-litewski. Polacy trzykrotnie zajmowali Wilno. W 1920 r. zaczęli tworzyć polskie organizacje, by przekonać opinię publiczną, że organy polskiej administracji sprawują na tym terenie faktyczną władzę, ponieważ spór pozostawał nierozstrzygnięty. 12 października 1920 r. powołano Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, a w jej ramach następnego dnia utworzono Wydział Bezpieczeństwa Publicznego (przekształcony 21 lutego 1921 r. w Komendę Główną Litwy Środkowej). W niedługim czasie powstała Komenda Miasta Wilna, podległe jej komendy powiatowe i komisariaty. Dopiero w marcu 1922 r. ostatecznie Litwę przyłączono do Polski, a w lipcu Komendę Główną Policji Państwowej Ziemi Wileńskiej przekształcono w Komendę XVI Okręgu PP w Wilnie.

Przysięga Straży Ludowej w Obornikach 13 kwietnia 1919 r. / żródło: policjapanstwowa.pl

W chwili wybuchu Powstania Wielkopolskiego w zaborze pruskim służbę porządkową pełniła Straż Ludowa i Żandarmeria Krajowa podporządkowane Wydziałowi Wojskowemu Naczelnej Rady Ludowej mającemu swą siedzibę w Poznaniu. Od 1 sierpnia 1919 r. utworzono Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej, którego zadaniem było m. in. zunifikowanie służb bezpieczeństwa. Dopiero w czerwcu następnego roku wcielono do Policji Państwowej działające na terenie Wielkopolski i Pomorza organy porządkowe. Utworzono tymczasowe stanowisko Komendanta Policji Państwowej dla byłej Dzielnicy Pruskiej, które funkcjonowało do 25 maja 1921 r.. Wówczas podległe mu 2 komendy okręgowe w Poznaniu i Toruniu podporządkowane zostały bezpośrednio Komendzie Głównej w Warszawie, chociaż do momentu likwidacji Ministerstwa dla byłej Dzielnicy Pruskiej w kwietniu 1922 r. w kwestiach służby bezpieczeństwa i czynności wykonawczych podlegały wojewodom uzależnionym właśnie od tego Ministerstwa.

Legitymacja Policjanta Plebiscytowego, Franza Nowaka. Policja Plebiscytowa została powołana 25 VIII 1920 r. przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową w Opolu. Nazwę swą wzięła się od plebiscytów odbywających się na Śląsku, podczas których miała pilnować porządku / żródło: policjapanstwowa.pl

Zupełnie inaczej wyglądało tworzenie Policji Państwowej w Województwie Śląskim. Mocno zgermanizowany przez napływową ludność niemiecką, z silnymi tendencjami powrotu do macierzy, Górny Śląsk wymagał szczególnej kurateli. Po Powstaniach Śląskich województwo to otrzymało szeroką autonomię.

17 czerwca 1922 r. Wojewoda Śląski wydał rozporządzenie o organizacji Policji Województwa Śląskiego, która była zorganizowana na zasadach przewidzianych ustawą z 24 lipca 1919 r.

Ostatecznie utworzono 16 okręgów policyjnych, które odpowiadały 16. województwom:

Okręg I Warszawski

Okręg II Łódzki

Okręg III Kieleckiego

Okręg IV Lubelski

Okręg V Białostocki

Okręg VI m. st. Warszawy

Okręg VII Krakowski

Okręg VIII Lwowski

Okręg IX Tarnowski

Okręg X Stanisławowski

Okręg XI Poznański

Okręg XII Pomorski

Okręg XIII Wołyński

Okręg XIV Poleski

Okręg XV Nowogródzki

Okręg Okręg XVI Wileński

Policja Województwa Śląskiego

Podział administracyjny Polski na rok 1930. Każdemu województwu odpowiadał jeden okręg policyjny / oprac. XrysD/ CC BY-SA 4.0

Podsumowanie

Przez pierwsze kilka lat od momentu odzyskania niepodległości przez Polskę bezpieczeństwo wewnętrzne zapewniało częściowo wojsko, żandarmeria oraz wiele samorządowych organizacji typu milicyjnego. Proces tworzenia ogólnokrajowego aparatu policyjnego przebiegał etapami i zakończył się w 1921 r. Wraz z podporządkowywaniem sobie poszczególnych terenów, PP wprowadzała na nich swoje struktury wchłaniając w nie funkcjonujące na nich organizacje porządkowe. W 1920 r. podporządkowała sobie resortową Straż Kolejową i Straż Rzeczną, a w 1922 r. wchłonęła również policję Litwy Środkowej.

Mimo braku fachowych kadr, słabego wyposażenia i braku jednolitego wzorca udało się młodemu państwu polskiemu stworzyć jednolitą formację porządkową stojącą ponad podziałami społecznymi i politycznymi.

Grupa rekonstruktorów w replikach mundurów policyjnych, uszytych zgodnie z wymogami technicznymi aktualnymi na rok 1939. Dwóch nosi drelihowe mundury letnie wprowadzone rozkazem Komendanta Głównego w 1935 r. (fot. SGRH Policji II RP)

Bibliografia:

1. Brzoza C., Sowa A. L., Historia Polski 1918-1945, Kraków 2006.
2. Franc S., Policja Państwowa w II Rzeczypospolitej [w:] „Annales Uniwersitatis Pedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica”, 8/2012, s. 185-205.

1. W chwili odzyskiwania niepodległości spontanicznie powstawało wiele lokalnych służb porządkowych, które nie odegrały takiej roli jak Milicja Ludowa czy Policja Komunalna. Zapotrzebowanie na służby porządkowe wynikało z ubożenia społeczeństwa i ze wzrastającego bandytyzmu na skutek działań wojennych. [↩]
2. Przepisy o organizacji Milicji Ludowej, Dz. U. MSW z 1918 r. nr 2, poz. 18. Nie obejmowały one innych obywatelskich czy ochotniczych organizacji porządkowych. [↩]
3. Niektóre jednostki mające wejść w skład Policji Komunalnej przekształcano jeszcze do marca 1919 r. Ze względu na to, że PK była bezpośrednią kontynuatorką zaborczej Milicji Miejskiej, początkowo z nieufnością odbierał ją ogół społeczeństwa. [↩]
4. W pierwotnym projekcie nowa formacja miała nosić nazwę Straż Bezpieczeństwa. [↩]