Absolutyzm oświecony, czyli reformy oświeceniowe w Austrii, Prusach i Rosji

W monarchii Habsburgów początek reform związany jest z panowaniem Marii Teresy Habsburg oraz z wojną siedmioletnią (1756–1763)  i nadszarpniętym przez nią budżetem.

Pierwszym reformatorskim ruchem cesarzowej było powołanie w 1761 r. nowego organu władzy w postaci Rady Państwa, w której skład wchodził kanclerz, trzech ministrów oraz sześciu radców stanu. Był ciałem doradczym dla Marii Teresy.

Deficyt finansów ze względu na wojnę był tak duży, że wyczerpano nawet możliwości podatkowe. Wobec tego Maria Teresa zwróciła się ku majątkom kościelnym. W 1768 r. od Lombardii (wówczas należącej do Habsburgów) rozpoczęto likwidację małych klasztorów. Precedensem ingerującym w sprawy kościelne było wprowadzenie w 1771 r. minimalnego wieku na przyjęcie ślubów zakonnych. Taka osoba musiała mieć ukończone 24 lata.

Następnie od 1769 r. podobna polityka objęła Austrię. Likwidowano klasztory, ograniczano liczbę księży, zmniejszano liczbę świąt. Celem takich działań z jednej strony było wzbogacenie się na majątku Kościoła, z drugiej ograniczenie wpływów kleru na społeczeństwo.

Maria Teresa pozostawiła po sobie także kodyfikację prawa karnego w postaci wydanego w 1768 r. Constitutio Criminalis Theresiana. Mimo, iż sama chęć kodyfikacji prawa była jak najbardziej oświeceniowa, to już zawartość kodeksu nawiązywała już do średniowiecznych kar i tortur. Kodeks był bowiem bardzo represyjny, zawierał drakońskie kary i umożliwiał torturowanie podsądnych. Zakaz tortur wprowadzono pod wpływem presji oświeceniowych prawników w 1776 r.

Józef II Habsburg

Reformy matki po jej śmierci w 1780 r. kontynuował Józef II Habsburg i to w bardziej zdecydowany sposób. Polityka Józefa II wobec Kościoła, ze względu na jej rozmiar, nazwana została józefinizmem. Charakteryzowało ją podporządkowanie władzy kościelnej administracji państwowej, a także ingerencja w kwestie kultu religijnego. W dniu 1781 r. cesarz wydał edykty o tolerancji (Patenty tolerancyjne), w którym przyznał swoim poddanym prawo do swobodnego wyzywania kultu.

Rok później Józef II rozpoczął szeroko zakrojoną likwidację zakonów kontemplacyjnych. Sprawnie doprowadził do likwidacji 700 klasztorów i zredukowania liczby stanu zakonnego z 65 do 27 tys. Pozostały tylko klasztory zajmujące się szkolnictwem, pielęgnowaniem chorych i nauką. Pozostałe władca uznał za zbędne. Budynki klasztorne zostały przekazane na cele gospodarcze. Natomiast majątki trafiły do Funduszu Religijnego, z którego finansowano szkolnictwo, szpitale i parafę.

Majątki biskupów zostały zsekularyzowane, w zamian biskupi i proboszczowie stali się funkcjonariuszami państwa i otrzymywali za swoją posługę wynagrodzenie. Tym samym Józef II uzależnił finansowo kler od państwa. Wreszcie cesarz zabierał głos w kwestie świąt, kazań i pielgrzymek. Nakazywał proboszczom, by z ambon objaśniali cesarskie dekrety. Tak mocno ingerował w sferę religijną, że nawet określał ilość świec, jaka powinna być na ołtarzu. W tym zarządzeniu kierował się kwestiami oszczędnościowymi. Dodatkowo w 1783 r. wprowadził instytucję ślubu cywilnego. Zniesiona została także dziesięcina.

Józef II orze pole

Kolejna reforma Józefa II obejmowała chłopów. W latach 1781-1785 r. zniósł ich poddaństwo. Chłopi zyskiwali wolność osobistą, mogli także wybierać dowolny zawód. Ograniczony został także wymiar pańszczyzny do 3 dni w tygodniu. Z czasem pańszczyzna miała zostać zastąpiona czynszem, ale tych zmian cesarz nie zdążył wprowadzić.

W lutym 1783 r. Józef II zniósł pańszczyznę zastępując ją podatkiem gruntowym wynoszącym 12% dochodów od poddanych, niezależnie od ich stanu i majętności. Z kolei chłop miał oddać panu 18% dochodu. Jednakże na skutek oporu szlachty, następca Józefa, cesarz Leopold II, anulował tę reformę i powrócił do systemu podatkowego z okresu Marii Teresy.

W zakresie szkolnictwa Józef II rozszerzał zakres szkolnictwa na wsiach i małych miastach. Natomiast w kwestii uniwersytetów pozostawił tylko cztery, resztę zamknął. Racjonował ilość studentów, tak, by ich ilość odpowiadała bieżącym potrzebom administracji.

Cesarz reformował także sądownictwo i prawo. Podczas jego panowania w 1781 r. po raz pierwszy w Austrii skodyfikowano procedurę cywilną (Powszechna Ordynacja Sądowa). W 1787 r. został opublikowany nowoczesny kodeks karny (Allgemeines Gesetz über Verbrechen und derselben Bestrafung), w którym przy wymierzaniu kary nie brano pod uwagę pochodzenia oskarżonego. Był napisany jasnym i zrozumiałym językiem, przepisy wolne były od kazuistyki. Kodeks znosił karalność czarów i wielu innych przestępstw o charakterze obyczajowym. Natomiast w 1788 r. została wydana kodyfikacja postępowania karnego, tym samym prawo materialne zostało jasno oddzielone od przepisów proceduralnych. W kwestii sądownictwa wprowadzono jego unifikację i jego trójinstancyjność.

Większość reform Józefa II została cofnięta lub ograniczona przez jego następców.

Inicjatorem reform był król Fryderyk Wilhelm I, który przeprowadził reorganizację organów centralnych. Połączył Generalne Dyrektorium Finansów i Generalny Komisariat Wojny w urząd Generalnego Dyrektorium. Dzięki temu król zyskał silny organ centralny, który obejmował całość podległej mu administracji. Początkowo dzielił się na 4 departamenty, a od 1768 r. na siedem. Na ich czele stali ministrowie.

Następcą Fryderyka Wilhelma I w 1740 r. został jego syn Fryderyk II. Ten kontynuował dzieła poprzednika. W szczególności chciał by obowiązek nauki był realizowany na wsi. Za zaniechanie tego obowiązku groziły kary, a szlachta została zobowiązana do umożliwienia kształcenia swoim poddanym. Nauczycielem mogła zostać tylko osoba po odbyciu egzaminu państwowego. Dodatkowo w Prusach zaczęto kłaść nacisk na wynagrodzenie nauczycieli, tak by mogli poświęcić się wyłącznie uczniom. W Prusach zreformowano także szkolnictwo wyższe. Wprowadzono egzamin maturalny.

Fryderyk II Wielki

W kwestii wymiaru sprawiedliwości Fryderyk II zniósł tortury, jako środek dowodowy w procesie. Od 1750 r. król zażyczył sobie, by wszystkie wyroki śmierci zyskiwały jego zatwierdzenie. Następnie rozpoczął się proces ujednolicania sądownictwa na terytorium całego państwa. Ogromnym przedsięwzięciem, zakończonym sukcesem, było uchwalenie kodeksu prawa cywilnego, który zaczął obowiązywać od 1 czerwca 1794 r.

Zaprowadził wolność religijną, kompletnie nie ingerując w kwestie religii wyznawanej przez swoich poddanych.

W dniu 7 sierpnia 1780 r. Fryderyk II wydał także okólnik do sądów, by w swoich wyrokach sędziowie chronili prostych ludzi przed szykanami prawnymi i kosztownymi procesami powodowanymi przez adwokatów (co dobrze pokazuje jego stosunek do prawa i poddanych).

Fryderyk II tak mocno scentralizował państwo i wprowadził liczne procedury administracyjne, iż uważany jest za biurokratę stulecia. Swoim rozległym państwem rządził licznymi rozkazami gabinetowymi, które musieli realizować jego urzędnicy. Jego słynne słowa, iż ludzie poddali się władcom, aby zapewnić sobie porządek prawny. To jest prawdziwe źródło suwerenności. Ci władcy byli pierwszymi sługami państwa, znakomicie podsumowują jego program reform.

Piotr I Wielki

W Rosji reformy ustrojowe i społeczne związane są z panowaniem Piotra I Wielkiego oraz Katarzyny II Wielkiej.

Piotr I rozpoczął proces wielkich XVIII-wiecznych reform w Rosji, które znacząco unowocześniły ten kraj. Przede wszystkim zreformował armię, wprowadzając pobór powszechny. Utworzył także rosyjską flotę wojenną.

W dziedzinie administracji utworzył Senat Rządzący, który sprawował nadzór nad administracją, skarbem i sądownictwem podczas nieobecności cara.

Car przeprowadził także reformę Rosyjskiego Kościoła Cerkiewnego. Gdy zmarł, patriarcha moskiewski i całej Rusi, Adrian Piotr I, nie dopuścił do wyboru jego następcy. Jednocześnie w jego miejsce od 1721 r. został powołany Świątobliwy Synod Rządzący, będący najwyższym organem Cerkwi. W jego Synodu wchodziło dwunastu duchownych, ale przewodniczył im oberprokurator. Celem cara była ścisła kontrola działalności Cerkwi.

W 1718 r. Piotr I przeprowadził także reformę podatkową. Dotychczasowy podatek podymny i poradlny zastąpił podatek pogłówny.

Katarzyna II Wielka

Konieczność reform podjętych przez Katarzynę II spowodowana była kosztownym udziałem Rosji w wojnie siedmioletniej. Brakowało na żołd dla wojsk stacjonujących na Pomorzu. Natomiast skarb państwa był pusty. Dlatego caryca postanowiła sięgnąć po olbrzymie majątki Cerkwi Prawosławnej. W 1764 r. caryca skonfiskowała wszystkie należące do niej dobra. Zlikwidowała także 2/3 klasztorów. Wraz z przejęciem majątków, państwo przejęło także milion chłopów pańszczyźnianych związanych z znacjonalizowaną ziemią.

Natomiast w 1765 r. utworzyła Wolne Towarzystwo Ekonomiczne, które za pomocą swoich publikacji, miało promować nowoczesną wiedzę rolniczą, a także opiniować kwestie reform chłopstwa.

Te działania były tylko preludium do wprowadzenia dalszych reform. Ten pierwszy krok po prostu dawał Katarzynie bezpieczeństwo finansowe. Następnym było powołanie w 1766 r. komisji legislacyjnej, w której skład weszli przedstawiciele szlachty, mieszczan i chłopów. Gremium liczyło ponad 500 członków. Jednakże jej prace zakończyły się niepowodzeniem i w 1768 r. została rozwiązana.