Badania architektoniczne i restauracja kościoła św. Idziego w Inowłodzu

Podczas pierwszej wojny światowej, kiedy przez Polskę przetoczył się front walk wojennych, państwo poniosło straty między innymi w obszarze architektury. Wojna nie oszczędziła najznakomitszych zabytków, do których należy także mały romański kościółek pw. św. Idziego leżący w Inowłodzu w województwie łódzkim. Po zbombardowaniu przez artylerię Imperium Rosyjskiego został on odbudowany w pierwotnym stylu w okresie międzywojennym. Szczęśliwie nie poniósł uszczerbku podczas drugiej wojny światowej.

Krótka historia małego kościoła na wzniesieniu 

Kościół św. Idziego, widok od południowego zachodu / fot. CC BY-SA 4.0

Położony na wzgórzu kościółek jest budowlą salową, wzniesioną techniką opus emplectum, z nawą główną na rzucie prostokąta zamkniętą od wschodu apsydą. Od zachodu do korpusu przylega pięciokondygnacyjna cylindryczna wieża, w której znajduje się spiralna klatka schodowa, prowadząca na emporę umieszczoną w zachodniej partii nawy. Empora ta otwiera się do korpusu dwoma prześwitami arkadowymi, podzielonymi kolumienkami na triforia. Datowanie początku budowy obiektu, a także określenie czasu powstania miejscowości, w której się on znajduje, jest dla badaczy problematyczne. Nie ma o tym żadnych wzmianek w źródłach aż do połowy XIII wieku, kiedy to świątynię wymienia się w falsyfikacie dokumentu Mieszka Starego dla kanoników regularnych w Trzemesznie. W związku z przypuszczeniami, że dokument ten powstał na podstawie starszych źródeł, budowę kościoła określa się na przełom XI i XII wieku.

W latach 1911–1915 w wyniku ostrzału artyleryjskiego doszło do zawalenia się wschodniej apsydy oraz całej południowej ściany kościoła. Zniszczenia te były głównym asumptem do przeprowadzenia restauracji budowli, a za główny cel postawiono sobie przywrócenie romańskiej szaty świątyni. Prace zostały podzielone na dwa etapy i przeprowadzone według projektu Wilhelma Karola Henneberga. 

Pierwszy etap prac: sierpień 1936 roku

Pierwszy etap, który miał charakter przygotowawczy do zasadniczych działań przy obiekcie, został przeprowadzony w sierpniu 1936 roku. Zdecydowano się na zbicie wtórnie położonego tynku wapiennego w kilku miejscach, przez co odsłonięto romański wątek kamienny. Ukazało to negatyw dwóch przęseł sklepienia krzyżowego na zachodniej ścianie, pod emporą zachodnią. Znalezisko to stało się impulsem do zburzenia całego chóru muzycznego pochodzącego z XX wieku. Wedle ustaleń poczynionych w trakcie badań, przestrzeń ta otwarta była na nawę dwoma arkadami, których łuki wsparto po bokach na dwóch pilastrach, po środku zaś na kolumnie. Odnalezienie miejsca posadowienia kolumny było najważniejszym odkryciem tego etapu robót. Znajdowała się ona w odległości około 252 cm od ściany zachodniej. Dzięki temu możliwe stało się odtworzenie pierwotnej wysokości i głębokości chóru oraz rzutów znajdujących się pod nim dwóch przęseł sklepienia krzyżowego.

Rekonstruowane arkadki zdobiące nawę oraz wieżę / fot. CC BY-SA 4.0

Zdecydowano się także na zdjęcie wtórnego obudowania wewnątrz przyziemia wieży, które służyło za kruchtę. Ujawniło to ślady po stopniach oryginalnej kręconej klatki schodowej, które biegły od otworu drzwiowego w przyziemiu wieży aż po poziom empory zachodniej kościoła (dzięki czemu można było określić pierwotną wysokość posadzki) i dalej, do wysokości wejścia na poddasze, co umożliwiło Hennebergowi zrekonstruowanie przybliżonej wysokości murów magistralnych obiektu. W trakcie dalszych badań architektonicznych prowadzonych w tym etapie znaleziono pozostałości po oryginalnym głównym portalu prowadzącym do wnętrza świątyni, którego umiejscowienie w murach pokrywało się z otworem drzwiowym znajdującym się tam w trakcie restauracji. Jego pierwotne położenie ustalono dzięki odkryciu nasady łuku, zdradzającej przy tym, że był on rozglifiony do wewnątrz, co zdecydowano się odtworzyć.

Zaskakującym odkryciem okazało się znalezienie szeregu detalu architektonicznego wykonanego w piaskowcu oraz tafelek ceramicznych, o wymiarach około 12x12 cm, którymi wyłożona była posadzka kościoła. O takim ich przeznaczeniu jednoznacznie świadczy obszar, na którym je odnaleziono. W trakcie badań archeologicznych odkryto, że są one rozłożone regularnie, równomiernie na całej przestrzeni. Dzięki tym płytkom możliwe było zrekonstruowanie sześciu modułów układów dekoracyjnych w formie łączonych ze sobą kół oraz okalającej je roślinnej bordiury, z których zrekonstruowano około 4m² dawnej zdobnej posadzki kościoła. 

Jednocześnie z badaniami struktury murów świątyni prowadzono także oględziny jej fundamentów i gruntu, na jakim została posadowiona. Odkryto wówczas, że stopa fundamentowa kościółka po zachodniej stronie znajduje się na litej skale, stanowiącej jednocześnie złoże piaskowca, którego użyto do jego budowy.

Drugi etap prac w kościele

Odtworzona empora zachodnia kościółka / fot. CC BY-SA 4.0

Wyniki badań rozpoznawczych przeprowadzonych w 1936 roku, a zwłaszcza odnalezienie detali architektonicznych, stały się motywacją do poszukiwań romańskich destruktów w odległości do 10 m od kościoła w drugim etapie prac restauracyjnych, który przypadł na lata 1937/1938. Etap rozpoczęto rozebraniem przylegających do świątyni wtórnych dobudówek dodanych po 1914 roku. Najważniejszym osiągnięciem w tych latach było rozpoznanie miejsca pochodzenia znalezionego wcześniej detalu architektonicznego. Choć wszystkie fragmenty okazały się trudne do interpretacji, ze względu na wtórne przekucia i zawilgocenia niszczące delikatne kamienne ciosy, to udało się poddać je rekonstrukcji i określić pierwotne obszary, w których były umieszczone

Do destruktów tych zaliczają się między innymi dwa rodzaje arkadek: pierwsze wykonane płasko, które stanowiły zapewne gzyms okapowy murów magistralnych nawy kościoła, oraz drugie, w takiej samej formie, ale o powierzchni krzywizny, co świadczy o ich wykorzystaniu w dekoracji kościelnej wieży. Podczas działań odnaleziono wiele zdobnych ciosów piaskowcowych, zaklasyfikowanych jako romańskie, które stanowiły najpewniej ornamentację architektoniczną obiektu. Jednocześnie dowiedziono w ten sposób, że kościół w Inowłodzu, na tle innych budowli romańskich w Polsce, był bogato uposażony w detal.

Zrekonstruowana romańska posadzka / fot. CC BY-SA 4.0

Badania wykopaliskowe przyniosły natomiast odkrycie w pobliżu partii zachodniej świątyni wsporników młotowych, będących dowodem na to, że także tutaj wykorzystano popularny romański motyw prześwitów arkadkowych w wieży. O słuszności tej tezy świadczą wykopane razem z nimi kapitele z popularnym motywem wczesnej fazy romanizmu: plecionką. Na tej podstawie prześwity arkadkowe oszacowano jako podzielone kolumienkami o kapitelach zdobionych plecionką, które dźwigały imposty młotowe, służące za przejście między małą powierzchnią głowicy podpory a grubym murem. Ponadto badania ujawniły także sporą grupę profilowanych gzymsów, które mogły wieńczyć fryzy arkadkowe.

Odbiór robót w świecie nauki

Już 50 lat po zakończeniu restauracji przeprowadzonej przez Wilhelma Henneberga zaczęła ona wzbudzać mieszanie uczucia w środowisku naukowym. Dotyczą one zwłaszcza empory po zachodniej stronie nawy, która według badaczy pozbawiona była przegrody parapetowej, niewystępującej w budowlach XII-wiecznych. Mimo to, dzięki gruntownym i prowadzonym interdyscyplinarnie badaniom, całokształt odrestaurowanej bryły budowli nie budzi obecnie większych zastrzeżeń. Dzięki zastosowaniu przy odbudowie kościoła św. Idziego w Inowłodzu oryginalnego detalu oraz zbliżonych do pierwotnych materiałów stworzono namiastkę świątyni romańskiej, wyróżniającą się klimatem, który mógł towarzyszyć wiernym w XII wieku.

Bibliografia:

1. Grzybkowski A., Kościół św. Idziego w Inowłodzu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”1981, t. 26, nr 3–4, s.193–219.
2. Henneberg W.H., Kościół św. Idziego w Inowłodzu, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”1938, R. 6, nr 1–4, s. 1–10.
3. Henneberg W.H., Kościół św. Idziego w Inowłodzu, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”1938, R. 6 nr 1–4, s. 208–220.
4. Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
5. Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.

^{Korekta: Jagoda Pawłowska}