Historia początków okularów w Polsce. Kto nosił je jako pierwszy i ile kosztowały?

Pierwsze okulary pojawiły się w Polsce w XV wieku. Najtańsze z nich nie były drogie, a handlowali nimi liczni kupcy. Natomiast w Gdańsku na początku XVI wieku powstał pierwszy optyk wykonujący okulary. Były tak dobre, że zamówienia na okulary z Gdańska składał pruski książę Albrecht Hohenzollern.

Pierwsze szkła powiększające

Detal z ołtarza z Bad Wildungen autorstwa Konrada von Soesta z 1403 roku. Przedstawia apostoła w okularach

Właściwości powiększające różnych soczewek były znane już w starożytności. Pilniusz Starszy w swojej encyklopedii zatytułowanej Historia naturalna zawarł informację, iż cesarz Neron oglądając walki gladiatorów korzystał ze szmaragdu, wykorzystując zapewne jego cechy powiększające. Z kolei Klaudiusz Ptolemeusz już w II wieku napisał traktat o optyce. Przez kolejne wieki rozwój związany z właściwościami powiększającymi kryształów rozwijał się u Arabów i Chińczyków. Przełom nastąpił w Europie.

Pierwsze okulary

Pierwsze szkła mające właściwości okularów pojawiły się w Europie w XIII wieku. Wtedy udało się tak oszlifować soczewki, by obraz był jak najmniej zniekształcony.

Z tego okresu pochodzi traktat De iride (O tęczy) napisany przez Roberta Grosseteste pomiędzy 1220 a 1235 rokiem. Zawarł w nim obserwacje związane z optyką, w tym o możliwości czytania przez szkła powiększające. Także o właściwościach powiększających soczewek w 1262 roku napisał Roger Bacon, który jest czasem uznawany za wynalazcę okularów. Największy rozwój okularów w XIII wieku miał miejsce we Włoszech, głównie w Pizie.

Był to jeden z przełomowych wynalazków w dziejach ludzkości. Mimo, że wówczas nikt nie dobierał ich na receptę, to spełniały swoją podstawową rolę, czyli po prostu powiększały. Zatem pozwalały na przezwyciężenie problemu jakim była starczowzroczność. Okulary były prostym przyrządem, który w znaczący sposób wydłużył wiek pracy wielu rzemieślników. Zwłaszcza tych wykonujących precyzyjne prace. Stąd zrobiły szybką karierę, a w przeciągu trzech kolejnych wieków stały się powszechne wśród ludności miast.

We Włoszech, jako centrum okularowym, w połowie XV wieku wytwarzano rocznie tysiące okularów. Zaczęto także tworzyć okulary z soczewkami wklęsłymi i wypukłymi. Czynnikiem, który pośrednio wpłynął na karierę okularów, było wynalezienie w 1450 roku druku przez Jana Gutenberga. To z kolei spowodowało wzrost czytelnictwa. Okulary były zatem dla wielu osób niezbędnym przyrządem do zachowania umiejętności czytania w późniejszym wieku.

Początki okularów w Polsce

Poznań w Civitates orbis terrarum, 1617 rok

Trudno ustalić dokładną datę, gdy okulary pojawiły się w Polsce. Aczkolwiek była to najpóźniej druga połowa XV wieku. Potwierdzeniem tego, że Włochy były centrum ich produkcji jest to, że pierwsza wzmianka o okularach na ziemiach polskich dotyczy inwentarza, prawdopodobnie włoskiego szlachcica mieszkającego w Krakowie. Wśród ruchomości Waltera de Sancto Galio były także okulary. Posiadali je także w 1535 roku profesor Akademii Krakowskiej Wojciech Baza oraz w 1545 roku Wilhelm Waczen.

W XVI wieku po kilkanaście par okularów mieli norymberscy kupcy. Mamy o nich wiedzę z zachowanych spisów inwentarzy. Pokazuje to, że musiało istnieć duże zapotrzebowanie na ten produkt.

Informacje o okularach dotyczą także Poznania, którego mieszczanin Jan Lotar posiadał bogaty księgozbiór oraz 30 par okularów.

Ile były warte okulary w dawnej Polsce?

Widok Krakowa w Kronice Hartmanna Schedla, 1493 rok

Dzięki zachowaniu inwentarzy osób związanych z Poznaniem wiemy jaka była wartość okularów.

Okulary młodzieńca w inwentarzu z 1550 roku warte były 1 florena i 12 groszy. Natomiast okulary Jana Freybergera z 1561 roku były już warte tylko 2 grosze za sztukę, a Józefa Ewa z 1566 roku już tylko 1 grosz za sztukę. Nie wiemy jakie były kryteria wyceny. Jednakże młodzieniec z 1550 roku miał tylko jedną parę, natomiast Freyberger i Ewa mieli po kilkadziesiąt sztuk, co sugeruje ilości i wartości handlowe.

Gdyby porównać ceny okularów wymienionych osób to w 1550 roku beczka piwa warta była 16 groszy, w 1561 roku 21 groszy, a w 1565 roku 31,5 grosza, a w 1567 już tylko 15 groszy. Zatem poza okularami nieznanego młodzieńca, które być może były wykonane z drogiego kruszcu, pozostałe były stosunkowo tanie.

Z czego wykonane były pierwsze okulary?

Podobnie jak dziś, tak i w XVI wieku, istniał szeroki wybór różnych opraw. Najtańsze były okulary wykonane z drewna i wymagające konieczności przytrzymywania ich ręką przy oczach. Natomiast żelazne, srebrne czy złote okulary były znacznie droższe. Podobnie okulary oprawione w kość słoniową lub skórę.

Większą cenę miały okulary posiadające zatrzaski, pozwalające na nieprzytrzymywanie ich przy oczach.

Gdańskie okulary dla księcia pruskiego

Albrecht Hohenzollern na obrazie Lukasa Cranach starszego z widocznym zezem lewego oka

Ciekawym epizodem z początków okularów w Polsce są gdańskie okulary dla księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna. Zgodnie z postanowieniami II pokoju toruńskiego od 1466 roku Gdańsk ponownie powrócił w granice Królestwa Polskiego. Szybko stał się jednym z najważniejszych i największych miast Rzeczpospolitej. Był to także najważniejszy polski port.

Tam także pojawił się pierwszy znany nam zakład optyczny. Musiał wytwarzać bardzo dobre okulary, bo w samych pozytywach pisał o nim Albrecht w liście z 29 marca 1542 roku. Zawarł w nim prośbę do burmistrza Gdańska Jana von Wardena, by pomógł mu znaleźć optyka i zakupił dla niego kilka par okularów. Jak pisał książę: „Także dotarło do nas, że w Gdańsku mieszka podobno człowiek, który wykonał załączone ocularia, które są bardzo dobre, wszakże swego czasu to jedno stłukło się, więc pragniemy łaskawie - ponieważ bez wątpienia znacie ten znak i tego człowieka - niech nie będzie dla was zbyt uciążliwe zlecenie wykonania takich ponownie (...)”. List ten jest zarazem pierwszym znanym zamówieniem na okulary wytwarzane w Polsce.

Albrecht miał poważne problemy ze wzrokiem, nie dowidział na lewe oko, które miało zeza. Przez swoją wadę wzorku złośliwie bywał nazywany „świdrowatym”. Skoro cenił gdańskie okulary, to te musiały być naprawdę przedniej jakości.

Początki okularów w polskiej kulturze

Mężczyzna na środku w dolnym rzędzie ma na nosie okulary. To pierwszy znany wizerunek osoby z okularami w polskich źródłach

To, że okulary w Polsce upowszechniły się z początkiem XVI wieku dowodzi także grafika z Opusculum musicae mensuralis autorstwa Sebastiana z Felsztyna. Był to pierwszy w Polsce podręcznik notacji menzuralnej. Został wydany w 1517 roku. Na stronie tytułowej znalazł się wizerunek sześciu mężczyzn, z których jeden nosił okulary.

Natomiast w literaturze okulary po raz pierwszy pojawiły się w dziele Marcina Bielskiego. W 1557 roku wydał Komedyję Justyna i Konstancyjej, w której pojawiło się zdanie: „Trudno skoczyć staremu w grubych suleiaciech. Albo pannę oględać w skłanych okulaciech.” Dekadę później, bo w 1566 roku Łukasz Górnicki w  Dworzaninie pisał „... Na czoż ty bracie kładziesz okulary?”

Bibliografia:

1. M. Bogucka, Hołd Pruski, Warszawa 1982.
2. L. Bieganowski, Historia okularników w zarysie, „Meritum”, 3/2003.
3. L. Bieganowski, J. Małłek, Nowe przyczynki do historii okularów w Polsce w XVI w.: gdańskie okulary księcia pruskiego Albrechta, „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki”, 19/2.
4. L. Bieganowski, Poznańskie okulary w XVI stuleciu - przyczynek do historii okularów w Polsce, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”, 2010.
5. R. Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów współczesnych, Warszawa 2001.