Gambit królowej, czyli romantyczna historia szachów

Gambit królowej to jedno z najbardziej znanych otwarć w historii szachów. Sam gambit, będący poświęceniem pionka lub figury w celu uzyskania lepszej pozycji do ataku, jest związany z romantycznym okresem gry w szachy. Wówczas szachiści efektowność swoich zagrań przekładali nad efektywność na szachownicy. Gambit i kontrgambit były wówczas jednymi z najpopularniejszych rozwiązań stosowanych przez wielkich mistrzów.

Skrócona historia szachów

Partia szachów

Szachy wywodzą się z indyjskiej gry o nazwie czaturanga. Na planszy było kilka rodzajów figur, które mogły wykonywać różne ruchy. Z czasem czaturangę zmodyfikowali Arabowie. W ten sposób powstał szatrandż, który był już bardzo podobny do szachów. Różnice były minimalne. Zarówno wielkość szachownicy (8 na 8 pól), jak i rodzaje figur (pion, skoczek, goniec, wieża, hetman i król) były takie same jak we współczesnych czasach. Tylko królowie i hetmani (królowe) byli zamienieni miejscami w porównaniu z obecnym układem. W kwestii ruchów figur to inaczej niż dziś poruszał się hetman, gdyż mógł wykonać ruchy tylko o jedno pole. Z kolei goniec mógł poruszać się po przekątnej wyłącznie o dwa pola. Natomiast pionek mógł wykonywać ruch tylko o jedno pole.

Do Europy szatrandż dotarł za sprawą Arabów w VIII wieku. Z czasem gra zyskiwała coraz większą popularność wśród koronowanych głów i duchowieństwa. Przełom nastąpił pod koniec XV wieku, gdy szatrandż uległ modyfikacji, która doprowadziła do powstania szachów. Rewolucją była zmiana w poruszaniu się hetmana (mógł poruszać się w każdym kierunku o dowolną ilość pól), gońca (mógł poruszać się po przekątnej o dowolną ilość pól) oraz piona (mógł w pierwszym swoim ruchu poruszyć się o dwa pola). Tym samym gra zyskała znacznie większą dynamikę.

Czytaj także → Szachy - rozrywka średniowiecznych monarchów

Pod koniec XV wieku na dworze króla Hiszpanii został zorganizowany pierwszy turniej szachowy, który wygrał Włoch, Leonardo di Bona. Od tego czasu w szachach nastąpił okres dominacji włoskiej szkoły gry w szachy.

Gambit

Leonardo di Bona pokonuje Lopeza na dworze króla Hiszpanii Filipa II

Gambit to otwarcie szachowe (debiut szachowy), w którym gracz poświęca figurę lub kilka figur za cenę uzyskania lepszej pozycji na szachownicy. Inaczej mówiąc kosztem przewagi materialnej uzyskuje przewagę lepszego ustawienia figur na szachownicy. Najpopularniejsze gambity polegają na poświęceniu pionka, aczkolwiek znane są ich bardziej ryzykowne wersje, gdy gracz poświęca na przykład skoczka lub gońca.

Jako pierwszy tego określenia użył najwybitniejszy hiszpański szachista XVI-wiecznej Hiszpanii, Ruy Lopez. W swoim dziele Księga o odkryciach i sztuce gry w szachy słowa „gambit” użył dla nazwania szachowego podstępu, polegającego właśnie na pozornej stracie figury celem zyskania innej korzyści w grze. Nazwa wywodzi się z włoskiego słowa gambetto, które można przetłumaczyć jako podkładanie komuś nogi.

Rodzajów gambitów jest bardzo wiele. Do najbardziej znanych należą: gambit budapeszteński, gambit Evansa, gambit hetmański (królowej), gambit królewski, gambit łotewski, gambit Stauntona oraz kontrgambit Albina.

Gambit królowej

Akiba Rubinstein

Gambit królowej (hetmański) to nie tylko nazwa popularnego serialu na Netflixie, ale także określenie jednego z szachowych debiutów. Polega na poświęceniu piona w zamian za uzyskanie lepszej pozycji w centrum szachownicy. Ten rodzaj debiutu był już znany w XV wieku. Wspomina o nim hiszpański szachista Luis Lucena w Rozprawie o miłości i sztuce szachowej ze stu pięćdziesięcioma przykładami partii. Gambit królowej zyskał wielką popularność w XIX wieku za sprawą takich mistrzów, jak: Johannes Zukertort, Harry Pillsbury oraz Wilhelm Steinitz. Wkład w rozwój teorii tego debiutu miał w XX wieku polski szachista, Akiba Rubinstein. Od jego nazwiska pochodzi nazwa kilka wariantów gambitu hetmańskiego.

Czytaj także → Historia szachów. Czyli jak szachy stały się królewską grą

Apogeum popularności gambitu królewskiego był rok 1927 roku, gdy w 32 z 34 meczów o mistrzostwo świata między José Raúlem Capablanką i Alexandrem Alekhine to otwarcie szachowe zostało wykorzystane przez graczy.

Romantyczny okres w szachach

XVIII wiek przyniósł kres dominacji włoskiej szkoły szachów. Najlepsi szachiści wywodzili się z Francji, gdzie poddano krytyce włoską wizję gry. Przede wszystkim zaczęto podchodzić do gry w sposób bardziej teoretyczny. Zauważono, że rola pionów nie ogranicza się tylko do debiutu, ale jest ważna przez całą partię.

Jednak romantyczna era gry w szachy wiązana jest ze sposobem gry do lat 80-tych XIX wieku. Charakteryzował się grą opartą na gambitach i kontrgambitach. Gracze wykonywali brawurowe ataki. Cała gra koncentrowała się na ofensywnych rozwiązaniach. Dla mistrzów najważniejszy był wymyślny styl gry, który przekładali nad jej efektywność. W szachach romantycznych nie kładziono nacisku na długoterminowe planowanie strategiczne, ważniejsze były szybkie ataki. Zatem kluczowe było popisanie się swoim geniuszem w kombinacjach ruchów, niż w rzeczywistym układzie sił na szachownicy. Co więcej uważano, że nie przyjęcie gambitu oferowanego przez rywala jest niedżentelmeńskie.

Nieśmiertelna partia szachów

Adolf Anderssen przy szachownicy, Wrocław 1863 rok

Kwintesencją romantyzmu szachowego była partia rozegrana między Adolfem Anderssenem, a Lionelem Kieseritzkym. Ze względu na jej przebieg została okrzyknięta tytułem nieśmiertelnej. Została rozegrana w przerwie turnieju zorganizowanego w 1851 roku w Londynie. Zwycięzcą zarówno nieśmiertelnej partii, jak i turnieju, został Anderssen.

Nieśmiertelna partia szachów była wyrafinowanym popisem gry z wykorzystaniem gambitów. Anderssen wygrał ją mimo, że po 18. ruchu stracił dwie wieże, a w ruchu 22. także hetmana. Mimo, że Kieseritzky miał mocniejsze figury, to lepsze pozycje figur dały Anderssenowi zwycięstwo. Warto nadmienić, że Kieseritzky przegrał mimo, że stracił zaledwie trzy piony. Partia udowadniała, że ważniejsze od ilości figur jest uzyskanie przewagi w ich pozycjach na szachownicy.

Wiecznie zielona partia szachów

Wilhelm Steinitz w 1866 roku

Inną ikoną romantycznej epoki szachów jest partia stoczona przez Anderssena z niemieckim autorem podręczników szachowych. Jeanem Dufrense w 1852 roku. Anderssen podobnie wykorzystał w grze kilkukrotnie gambit, tracąc w ten sposób wiele figur. Samo otwarcie było rozwiązaniem zwanym gambitem Evansa. Mimo, iż Dufrense miał przewagę hetmana i wieży, to przegrał swoją partię. Zachwycony jej przebiegiem późniejszy pierwszy mistrz świata w szachach, Steinitz, nazwał ją „wiecznozieloną w wieńcu laurowym Anderssena”, stąd wywodzi się jej nazwa.

Koniec epoki romantycznej w szachach

Obraz szachiści. Thomasa Eakinsa z 1876 roku

Kres romantyzmu w szachach związany jest właśnie z Steinitzem, którego uznaje się za pierwszego nowoczesnego szachistę. W latach 1873–1882 wycofał się z profesjonalnej gry, jednak gdy powrócił, wygrał pierwszy pojedynek o mistrzostwo świata w szachach. Zaprezentował wówczas zupełnie inny styl gry, który odchodził od romantyzmu. Steinitz był prekursorem epoki klasycznej w szachach. Charakteryzowała się ona na grze pozycyjnej połączonej ze skuteczną obroną oraz długoterminowym planowaniem kolejnych ruchów. Zatem Steinitz przywracał równowagę między atakiem, a obroną, a efektywność była ważniejsza od efektownego i agresywnego stylu gry. Jego rywale nazywali strategię Steinitz tchórzliwą, niemniej okazała się po prostu skuteczna.