Mezopotamia i Sumerowie. Najstarsza znana cywilizacja i jej osiągnięcia

Sumerowie uważani są za twórców najstarszej znanej cywilizacji. Udało im się między innymi stworzyć pismo klinowe, a także poznań podstawy astronomii, matematyki i geometrii. Z ich dziedzictwa korzystały kolejne cywilizacje zamieszkujące teren Mezopotamii.

Mezopotamia

Mapa Mezopotamii (żółty kolor). Sumer znajdował się na jej południowym krańcu

Mezopotamia jest krainą na Bliskim Wschodzie, która jest położona w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. To w widłach tych wielkich rzek rozwinęły się pierwsze znane nam cywilizacje. Za najstarszą uznawana jest cywilizacja Sumeru.

Warunki naturalne na tym terenie były idealne do rozwoju cywilizacji, gdyż rzeki wylewały mułem, który w naturalny sposób nawoził uprawy. Bliskość rzek umożliwiała także tworzenie systemu kanałów nawadniających ziemie rolne. Rozwój kanałów i ich kontrola były kluczowe dla gospodarki kadego państwa. Prawie wszystkie większe miasta położone były jednak głównie w dorzeczu Eufratu. Wody Tygrysu były znacznie mniej eksploatowane.

Pochodzenie Sumerów

W nauce prezentowane są dwie teorie dotyczące pochodzenia Sumerów. Pierwsza przyjmuje, że była to ludność autochtoniczna, czyli od wieków zamieszkująca południowe krańce Mezopotamii. Natomiast druga, która ma więcej zwolenników, uważa Sumerów za lud napływowy.

Państwo Sumerów. Gospodarka i społeczeństwo

Gliniana tabliczka zapisana pismem klinowym

Organizacja państwa Sumerów nie była jednolita. Brak było scentralizowanej władzy. Dzisiaj tego rodzaju państwa nazywamy federacjami. Niemniej Sumerów można uznać jak nie za pierwszych to jednych z pierwszych twórców państwa.

Ich państwo w rzeczywistości składało się z państw-miast, w których rządzili kapłani. Ustrój, w którym najwyższą władzę sprawują osoby duchowne nazywa się teokracją. Niemniej prawdopodobnie duchowieństwo nie było monopolistami jeśli chodzi o majątki ziemskie. W Sumerze istniała równolegle własność prywatna. Z czasem także do władzy zaczęła dochodzić wojskowa arystokracja, która dążyła do podboju innych państw-miast. Powstały monarchie z dziedzicznymi królami.

Sumeryjska gospodarka oparta była głównie na rolnictwie i hodowli. Sumerowie byli także konstruktorami. Ze względu na bardzo rzadkie deszcze i nieregularne wylewy Eufratu i Tygrysu zbudowali sieć kanałów irygacyjnych zapewniających wodę uprawom.

W pierwszej połowie 3 tys. lat p.n.e. do dużego znaczenia wśród Sumerów doszło państwo-miasto Ur, w którym wykształcił się dynastyczny ustrój.

Państwo-miasto Ur

Jedna z rekonstrukcji wyglądu zigguratu Etemenanki w Babilonie

Ur zostało założone w odległości kilkunastu kilometrów od Eufratu. W okresie III dynastii z Ur (ok. 2100-2000 p.n.e.) było stolicą sumeryjskiego imperium. W mieście znajdowały się zigguraty będące świątyniami o charakterystycznej tarasowej budowie. W Ur odkryto także grobowce, w których prawdopodobnie pochowano sumeryjskich władców. Innymi ważnymi państwami-miastami były: Eridu, Lagasz, Umma, Uruk, Kisz i Sippar.

Gudea z Lagasz

W Lagasz w okrese sumero-akadyjskim władzę sprawował Gudea. To jedna z najlepiej znanych postaci państwa Sumerów dzięki zachowaniu licznych posągów, które go przedstawiały.

Religia Sumerów

Sumerowie początkowo wierzyli w siły natury oraz demony i duchy. Następnie ich wierzenia ewoluowały w kierunku czczenia bóstw miejskich, by ostatecznie swoje wierzenia skoncentrować wokół całego panteonu bogów. Do czczenia bogów służyły także zigguraty, które były siedzibami konkretnych bóstw. Przypuszczalnie ich budowa miała nawiązywać do wyobrażenia Sumerów o zamieszkiwaniu bogów u szczytów gór. Stąd budowano je w formie tarasowych wież. Możliwe, że stały się pierwowzorami dla opisanej w Biblii wieży Babel.

Dziedzictwo Sumerów

Technologia budowy kanałów i monumentalne budowle sakralne to tylko część dziedzictwa Sumerów. Znali bowiem koło garncarskie i zaczęli także korzystać z pługa. Jako jedni z pierwszych wykorzystywali także brąz. Jego odkrycie umożliwiło ludziom tworzenie metalowych przedmiotów, które były twardsze i trwalsze niż dotąd znane materiały. Sumerowie opracowali także podstawy astronomii, matematyki i geometrii, z których korzystały i rozwijały je inne ludy Mezopotamii. Stosowali także system miar i wag. Stworzyli także kalendarz opart na cyklu księżyca. Sumeryjski rok miał 354 dni i dzielił się na 12 miesięcy, czyli nie odbiegał w znaczący sposób od współczesnego kalendarza.

Relief z pałacu króla asyryjskiego Sargona II w Dur-Szarrukin mający przedstawiać Gilgamesza z małym lwem

Sumerowie pozostawili po sobie także pismo klinowe, którego są twórcami. Na glinianych tabliczkach zapisywali trzciną swoje pismo. Nie były to jednak wyłącznie krótkie zdania. Sumerowie zapisywali także dzieła literackie. Jednym z nich jest Epos o Gilgameszu, który stanowi opis poszukiwań przez Gilgamesza tajemnicy nieśmiertelności. Zawiera także opis potopu, który uznaje się za pierwowzór biblijnego potopu.

Słabość i upadek Sumeru

Sumerowie toczyli między państwami-miastami nieustanne wojny, co doprowadzało do ich wewnętrznego rozbicia. Słabość Sumerów wykorzystali Akadyjczycy, których władca Sargon Wielki ok. 2316-2280 r. p.n.e. podporządkował sobie Sumerów i trwale ich zjednoczył pod swoim panowaniem. Pogromcami Akadów zostały górskie plemiona Gutów, które stały jednak na znacznie niższym poziomie rozwoju kulturowego. Niemniej ok. 2100 r. p.n.e. Sumerom udało się odzyskać niezależność.

Niemniej dwieście lat panowania Akadów wpłynął także na kulturę Sumerów, która nasiąkła wpływami z Akadu. Stąd okres 2100-1900 lat p.n.e. w państwie sumeryjskim nazywany jest sumero-akadyjskim.

Kres państwu Sumerów położyły nowe państwa Mezopotamii, które uzyskały przewagę polityczną-militarną. Byli to przede wszystkim Asyryjczycy, Amoryci i Elamici. Jednak ostatecznie najsilniejszy okazał się Babilon władany przez Hammurabiego. Udało mu się zdominować prawie całą Mezopotamię (ok. 1760 r. p.n.e.). Spowodowało to, że etnos sumeryjski przestał istnieć. Zanikł też język sumeryjski, który wyparły języki semickie. Ale państwo Sumerów i jego osiągnięcia były na tyle duże, że zachowały się do czasów współczesnych.

Bibliografia:

1. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2020.
2. L. Mroziewicz, Starożytność. Zrozumieć dzieje, Poznań 1999.
3. A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009.