Historia Petersburga. Miasta, w którym narodziło się Imperium Rosyjskie

Petersburg to miasto założone przez cara Piotra I Wielkiego. Powstanie tego miasta związane jest z narodzinami Imperium Rosyjskiego i zaistnieniem Rosji w historii nowożytnej jako wielkiego mocarstwa europejskiego.

Wielkie poselstwo

Piotr I Wielki

Piotr I objął rządy w 1682 roku i od razu z zapałem przystąpił do reformowania państwa. Rozpoczął od armii, w czym pomagali mu obcokrajowcy, których darzył zaufaniem. Piotr świetnie znał język holenderski i niemiecki.

Mimo, że Piotr był władcą Rosji, to dobrowolnie pracował fizycznie, przez co nauczył się wielu rzemiosł. Był też osobą aktywną, która często podróżowała, osobiście wizytując rosyjskie miasta.

Te cechy charakteru Piotra zdecydowały o tym, że jako pierwszy rosyjski car wybrał się w podróż do Europy Zachodniej. Władca zorganizował „wielkie poselstwo”, w trakcie którego chciał zorganizować koalicję antyturecką. Był to jednak tylko oficjalny cel podróży. Drugim, równie ważnym, była chęć naocznego przyjrzenia się kulturze i osiągnięciom technicznym zachodniej Europy.

Car Piotr Wielki na pokładzie swojego jachtu Piotr i Paweł

Car wyprawę rozpoczął w 1697 roku od zwiedzenia szwedzkiej Rygi, a następnie Kurlandii. Następnie spotkał się z elektorem brandenburskim Fryderykiem III, od którego udał się do Holandii. Tam także pracował kilka miesięcy jako budowniczy okrętów. W Holandii Piotr szczerze się zakochał, a jego ulubionym miastem stał się Amsterdam. Po opuszczeniu Niderlandów został przyjęty przez angielskiego króla Wilhelma III Orańskiego. Dzięki uprzejmości tych władców rzeczywiście w swobodny sposób mógł zwiedzać lokalne muzea, czy wizytować stocznie, szpitale i manufaktury. Była to niewątpliwie największa wartość jego poselstwa, gdyż w kwestii politycznej nie udało mu się zyskać sojuszników. Po prostu zachodnie dwory nie były wówczas zainteresowane wojną z Turcją. Jego podróż w 1698 roku została przerwana informacją o buncie w Moskwie. Piotr wówczas przebywał w Wiedniu i zamierzał udać się do Wenecji, ale ze względu na te wieści ruszył z powrotem do kraju.

Wielka wojna północna

Piotr Wielki rozważając ideę budowy Sankt Petersburga nad brzegiem Morza Bałtyckiego (obraz Alexandre Benois, 1916)

W trakcie powrotu Piotr I w Rawie Ruskiej spotkał się z polskim królem Augustem II, z którym planował wojnę przeciwko Szwecji. Celem rosyjskiego cara było zdobycie dostępu do Morza Bałtyckiego, które z powodów gospodarczych stało się oknem na świat i kluczem do handlu z Europą. Port w Archangielsku, który znajdował się na Morzu Białym, był zamknięty dla żeglugi zimą, a droga morska na zachód była z niego znacznie dłuższa niż z Zatoki Fińskiej.

Sojusznikami Rosji, oprócz Augusta II, który występował oficjalnie jako elektor saski, a nie król Rzeczpospolitej, była także Dania. Wojna ze Szwecją, zwana później wielką wojną północną, rozpoczęła się w 1700 roku od ataku Augusta II na Rygę oraz ataku Danii na Holsztyn, którego władca był stronnikiem Szwedów.

Młody szwedzki władca Karol XII nie zamierzał uklęknąć przed wrogami. Najpierw uderzył na Danię, którą zmusił do zawarcia pokoju. Dopiero wówczas do działań wojennych przystąpiła Rosja, która zabezpieczyła się od południa zawarciem pokoju z Turcją. Rosjanie od razu ruszyli do Estonii i zaczęli oblegać Narwę. Tam jednak doznali dużej klęski od Szwedów. Mimo wszystko Rosji udało się zająć kilka kluczowych obszarów w pobliżu Morza Bałtyckiego.

Bitwa pod Połtawą

Karol XII po sukcesie pod Narwą ruszył do Rzeczpospolitej, by obalić Augusta II. Natomiast Piotr I z klęski wyciągnął wnioski i rozpoczął formowanie nowej, lepszej armii. Jednak pierwsza faza wojny należała do Szwecji. Dopiero w 1709 roku bitwa pod Połtawą odmieniła bieg historii. Zakończyła się klęską Szwecji i przejęciem inicjatywy przez Rosję. Wojna była wielkim triumfem Rosji, którego podsumowaniem był pokój w Nystad z 10 września 1721 roku. Zgodnie z jego postanowieniam Cesarstwo Rosyjskie zyskiwało kosztem Szwecji: Ingrię, Karelię, Estonię i Inflanty. Z pokojem wiąże się także początek Imperium Rosyjskiego i złoty okres tego państwa, które w XVIII wieku w sposób znaczący rozszerzyło swoje terytoria. Rosja z wielkiej wojny północnej wychodziła już jako europejskie mocarstwo.

Petersburg

Początki Sankt Petersburga

Miasto Petersburg powstało za sprawą autorskiego pomysłu i wizji Piotra I. O mieście nad brzegami Bałtyku marzył on jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennych przeciwko Szwecji. Wówczas w trakcie rekonesansu związanego z planami zdobycia twierdzy Nöteborg, car zwrócił uwagę na obszar znajdujący się u ujścia rzeki Newy do Morza Bałtyckiego. To miejsce wybrał jako lokalizację nowej twierdzy i portu, który miał stać się symbolem potęgi jego państwa. Prace prowadzili przede wszystkim rosyjscy chłopi, w mniejszej mierze szwedzcy jeńcy.

W miejscu, w którym Piotr I rozpoczął budowę nowego miasta, znajdowało się wiele wysp, które wyjątkowo przypadły do gustu carowi. Być może przypominały mu Amsterdam przedzielony kanałami. Polecenie przygotowania terenu pod przyszły Petersburg rosyjski władca wydał 16 maja 1703 roku. Wówczas na Wyspie Zajęczej rozpoczęła się budowa Twierdzy Pietropawłowskiej. Nazwa miasta jednak nie wywodzi się od imienia cara, ale od Świętego Piotra.

Twierdza Pietropawłowska na początku XIX w.

Pierwszym budynkiem wzniesionym w mieście, poza znajdującymi się już nad Newą kilkoma starymi chałupami, był drewniany dom Piotra I, który został zbudowany zaledwie w trzy dni między 24 a 26 maja. Dom wzniesiono na modłę holenderską, co oczywiście było związane ze wspomnieniami cara z podróży po Niderlandach. Dom wykonano z balii i nakryto gontem, a na życzenie Piotra pomalowano go na czerwono, by elewacja przypominała cegłę. Ten zabieg był skutkiem prozaicznego powodu, w polowych warunkach cegła po prostu nie była dostępna.

Domek miał wymiar 10 x 20 m i składał się z sieni i trzech izb pełniących rolę sypialni, jadali i gabinetu Piotra. Mimo wznoszenia kolejnych, bardziej okazałych budowli, car wykorzystywał dom aż do 1708 roku. Budowla przetrwała do czasów współczesnych. Dziś pełni rolę muzeum i świadka samych początków Petersburga.

Dom Piotra Wielkiego w Petersburgu

Inauguracją urzędowania Piotra w Petersburgu była uczta, którą wydał 28 maja w swoim domku. Zapewne nie uczestniczyło w niej zbyt wiele osób z racji skromnych rozmiarów, ale z pewnością dla Piotra była ważnym momentem. Mógł oficjalnie zainaugurować wznoszenie swojego wielkiego dzieła.

Kilkaset metrów od jego domku trwała już budowa nowej twierdzy, nad czym nadzór sprawowali francuscy inżynierowie. Największym wyzwaniem była wylewająca rzeka, która podmywała piętrzące się mury. Mimo to budowa postępowała. Początkowo drewniane fortyfikacje zastąpiły kamienne.

Petersburg pod koniec XVIII wieku

Gdy Szwedzi zdali sobie sprawę, że car wznosi nowe miasto, postanowili pod Newę wysłać swoją flotę, która blokowała twierdzę od strony Bałtyku. Car dopiero budował swój bałtycki port, więc nie był w stanie zagrozić Szwedom na morzu. Dodatkowo w każdej chwili mógł obawiać się desantu nieprzyjaciela, który mógłby zająć nową twierdzę. Rzeczywiście w czerwcu 1704 roku pod twierdzę podeszli Szwedzi. Ich atak odparł komendant twierdzy Roman Bruce.

W listopadzie rozpoczęto budowę gmachów Admiralicji i pochylni stoczni oraz wznoszono nowe fortyfikacje. Szwedzi nie mogąc odbić miasta na lądzie, intensywniej blokowali go od strony Zatoki Fińskiej. Jednak Piotr I konsekwentnie rozbudowywał port i flotę. Bojarzy zdając sobie sprawę z tego, że Petersburg jest oczkiem w głowie cara, zaczęli wznosić tam swoje pałace. To umożliwiało im także przebywanie w towarzystwie Piotra, który coraz częściej przybywał do tego miasta, przez co miasto, także dzięki zaangażowaniu prywatnych środków bojarstwa, rozwijało się jeszcze szybciej. Zaczął to wykorzystywać Piotr I, który zamiast przesiadywać w swoim domku odwiedzał pałace bojarów, których właściciele nie mogli odmówić carowi gościny.

Mapa Petersburga z 1744 roku

Jednym z takich gmachów był pierwszy kamienny budynek w mieście nazywany Pałacem Mienszykowa. W latach 1710-1714 na Wyspie Wasilewskiej wybudował go Aleksander Mienszykow, prywatnie przyjaciel Piotra I. W 1724 roku Piotr Wielki założył w Petersburgu Akademię Nauk, Uniwersytet i Gimnazjum Akademickie.

Architekci

Zachowany wizerunek Pałacu Letniego

Do 1716 roku głównym architektem miasta był włoskojęzyczny Szwajcar Domenico Trezzini, który opracował projekt jego rozbudowy. Zgodnie z nim centrum Petersburga znalazło się na Wyspie Wasilewskiej i zostało ukształtowane przez prostokątną siatkę kanałów. Projekt nie został ukończony, ale zamysł Trezziniego widać w układzie ulic. Jego dziełem są najsłynniejsze budowle miasta: Twierdza Pietropawłowska z soborem  św. Piotra i Pawła, Dwanaście Kolegiów (obecnie Petersburski Uniwersytet Państwowy), Pałac Letni, ławra Aleksandra Newskiego, Kościół św. Katarzyny w Sankt Petersburgu oraz Kronsztad (port morski).

Następcą Trezziniego został francuski architekt Jean-Baptiste Alexandre Le Blond. Za jego sprawą w mieście wzniesiono Pałac Apraksina, a sam był współautorem projektu pałacu w Peterhofie.

W architekturze Petersburga początku XVIII wieku dominował styl nazwany barokiem Piotrowym, rozwinięty przez Trezziniego i innych architektów, którego przykładem są takie budowle jak Pałac Mienszykowa, Kunstkamera, Katedra Piotra i Pawła, Dwanaście Kolegiów.

Stolica Rosji

Grawiura: St. Petersburg i Newa 1753. Valeriani Joseph i Machaew Michaił Iwanowicz

Sam władca Rosji zaczął ściągać do Petersburga różne dzieła sztuki, które były ozdobą pałaców i miejsc publicznych. Miasto stawało się nie tylko strategiczną twierdzą, ale także centrum życia osobistego cara. W lutym 1712 roku w Petersburgu poślubił swoją drugą żonę, Katarzynę. Także w 1712 roku car zdecydował, że miasto stanie się stolicą jego imperium, czyli jeszcze w trakcie trwającej wojny północnej.

Miasto pozostało stolicą Rosji aż do 1918 roku, gdy ponownie została nią Moskwa. W chwili śmierci Piotra I miasto liczyło 40 tys. mieszkańców, będąc pod tym względem europejskim średniakiem. Jednakże kolejni władcy konsekwentnie rozbudowywali miasto, które dzięki swoim zabytkom jest dzisiaj rosyjską stolicą kultury.

Bibliografia:

1. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
2. W. Serczyk, Piotr I Wielki, Warszawa 2003.
3. Petersburg. Wenecja Północy, „Kolekcja Dookoła Świata”, Warszawa 2009.