Największe zwycięstwa Polski nad Szwecją w historii. Wielkie triumfy polskiego oręża w wojnach ze Szwedami

W XVII wieku Rzeczpospolita toczyła wojny z wieloma sąsiadami. Jednym z nich byli Szwedzi. O ile wojny polsko-szwedzkie nie kończyły się polskimi zwycięstwami, to w poszczególnych bitwach armia Rzeczpospolitej potrafiła doszczętnie rozbić, z reguły liczniejsze, oddziały szwedzkie. Przedstawiamy przegląd największych zwycięstw Polski nad Szwecją w historii.

Bitwa pod Kiesią (1601)

Jerzy Farensbach

Data: 7 stycznia 1601 roku
Dowódcy: Maciej Dębiński, Jerzy Farensbach | Hans Bengtsson
Siły: 700 (w tym 350 husarii) | ok. 3 tys.

Pod Kiesią starły się armia Rzeczpospolitej dowodzona przez Macieja Dębińskiego i przybyłego z posiłkami Jerzego Farensbacha oraz armia szwedzka pod komendą Hansa Bengtssona. Szwedzi wcześniej zajęli Dorpat, po czym w liczbie ok. 3 tys. postanowili zaatakować ledwie kilkuset osobowy polsko-litewski obóz. Mimo początkowego zaskoczenia i chaosu, jaki wkradł się w szyki polsko-litewskiej armii, Dębiński zdołał uszykować jazdę do ataku. Dodatkowo z posiłkami nadciągnął Farensbach. Wówczas około 700 jeźdźców, w tym ok. 300 husarzy, natarło szarżą na Szwedów. Efekt był dla nich druzgocący. Szwedzi po raz pierwszy zetknęli się z szarżą husarii i niewielu z nich mogło o niej komukolwiek opowiedzieć.

Uciekający przed husarią Szwedzi wpadli na zamarzniętą rzekę Gawię. Lód pękł pod ciężkimi jeźdźcami, co kosztowało życie wielu Szwedów. Na polu bitwy pozostała jeszcze szwedzka piechota, która nie chciała złożyć broni. Toteż polsko-litewska jazda po prostu wybiła ją w pień. Straty Szwedów wyniosły ok. 2 tys. ludzi, a polsko-litewskie ledwie 10 poległych i 60 rannych.

Bitwa pod Kokenhausen (1601)

Krzysztof Piorun Radziwiłł

Data: 23 czerwca 1601 roku
Dowódcy: Krzysztof „Piorun” Radziwiłł |Carl Carlsson Gyllenhielm
Siły: ok. 3 tys. żołnierzy i 9 dział | ok. 5 tys. żołnierzy i 17 dział

Szwedzi kilka miesięcy po niepowodzeniu pod Kiesią ruszyli z nowym natarciem. Pod koniec marca 1610 roku Szwedzi zaczęli oblężenie Kokenhausen. Po kilku dniach szwedzkie wojska zdobyły miasto, ale polska załoga nadal broniła się w zamku. Na ratunek obrońcom ruszyły polsko-litewskie wojska pod komendą Krzysztofa „Pioruna” Radziwiłła. Początkowo polsko-litewskie oddziały blokowały szwedów oblegających miasto. Jednakże w połowie czerwca Szwedzi przysłali odsiecz dla zablokowanych oddziałów. Działania pod Kokenhausen prowadził syn króla Szwecji Carl Gyllenhjelm. To z nim 23 czerwca zmierzył się hetman Radziwiłł.

Atak husarii

Rzeczpospolita dysponowała w bitwie ok. 3 tys. żołnierzami, z których prawie całość stanowiła jazda. Szwedzi wystawili ok. 5 tys żołnierzy, w tym ok. 4 tys. jazdy. Radziwiłł podzielił swoją armię na cztery części. Poszczególnymi oddziałami dowodzili Jan Karol Chodkiewicz, Janusz Radziwiłł, Krzysztof Radziwiłł i Piotr Stabrowski. Radziwiłł zyskał lepsze ustawienie swoich wojsk. Gdy dostrzegł to Gyllenhjelm było już za późno. Uderzenie husarii z flanki rozbiło na lewym skrzydle konnicę szwedzką, która zaczęła uciekać z pola bitwy. Na prawym skrzydle, po początkowo zaciętej walce, siły polsko-litewskie także przełamały szyk Szwedów, zmuszając ich do odwrotu. Najbardziej zacięte walki toczono w centrum, gdzie Szwedzi, by zatrzymać husarię, ustawili zasieki złożone z kozłów hiszpańskich. Husaria wsparta ostrzałem artyleryjskim oczyściła przedpole i pozwoliła wojskom Radziwiłła rozbić Szwedów. W boju zginęło około 2 tys. Szwedów, a po stronie polsko-litewskiej poległo ok. 100-200 żołnierzy. Jeszcze tego samego dnia skapitulowały oddziały szwedzkie, które oblegały miasto.

Bitwa pod Kircholmem (1605)

Bitwa pod Kircholmem

Data: 27 września 1605 roku
Dowódcy: Jan Karol Chodkiewicz | Karol IX Sudermański
Siły: ok. 3,6 tys. żołnierzy | ok. 11-14 tys. żołnierzy

Bitwa pod Kircholmem była elementem wojny polsko-szwedzkiej trwającej w latach 1600-1611. Niezrażony porażkami w bitwach Karol IX Sudermański w 1605 roku ruszył z nową ofensywą. Szwedzi wylądowali w kilku miejscach na Inflantach, ale głównym celem ich ataku była Ryga. Pod miastem doszło do połączenia szwedzkich wojsk. Zagrożeniem dla nich była operująca w rejonie Rygi armia Chodkiewicza. Karol IX pewny swojej liczebnej przewagi postanowił ruszyć na polsko-litewską armię. Po jej rozbiciu zamierzał kontynuować oblężenie Rygi.

Do spotkania obu armii doszło pod Kircholmem, ok. 25 km od Rygi. Oba wojska ustawione były na wzgórzach, rozdzielonych niewielką dolinką.  Chodkiewicz podzielił husarię na kilka części, dowodzonych przez porucznika Wincentego Woynę, rotmistrza Jana Piotra Sapiehę, rotmistrza Tomasza Dąbrowę oraz rotmistrza Teodora Lackiego. Z kolei szwedzkie wojska były podzielone cztery rzuty. Pierwszy rzut stanowiła piechota i artyleria dowodzone przez Lennartssona, drugi jazda Mansfelda i Brandta, natomiast trzeci piechota księcia Luneburskiego. W czwartym stała jazda pod komendą szwedzkiego króla.

Początkowo żadna ze stron nie ruszała z frontalnym atakiem. Dlatego Chodkiewicz postanowił wciągnąć Szwedów w pułapkę. Nakazał Dąbrowie upozorować odwrót. Szwedzi nie chcąc, by ich zdaniem słaba polsko-litewska armia uszła z pola bitwy, ruszyli pierwszy rzut swojej armii za oddziałami Dąbrowy. Wówczas piechota szwedzka została zaatakowana szarżą husarii Woyny, co spowodowało zaciętą walkę w centrum bitwy. Dąbrowa wtedy zgodnie z planem zawrócił i z boku uderzył w Szwedów, których piechota poszła w rozsypkę. Kilkuset husarzy wycinało wielotysięczną piechotę Karola IX. Chcąc odwrócić bieg bitwy szwedzki król na husarię wysłał resztę swojej jazdy. Jednakże husaria i te oddziały pokonała. Szwedzi w popłochu zaczęli uciekać z pola bitwy. W niewolę mógł wpaść nawet Karol IX, ale swojego konia oddał mu szlachcic, który za ofiarność zapłacił gardłem. Polacy stracili ok. 100 żołnierzy (w tym ledwie 13 husarzy), a Szwedzi stracili ok. 9 tys. żołnierzy. Zwycięstwo Chodkiewicza pozwoliło na uratowanie Rygi.

Czytaj także → Bitwa pod Kircholmem. Największe w historii zwycięstwo polskiej husarii nad Szwedami

Bitwa pod Oliwą (1627)

Bitwa pod Oliwą

Data: 28 listopada 1627 roku
Dowódcy: Arend Dickmann, Jan Storch, Herman Witte | Nils Göransson Stiernsköld
Siły: 4 galeony, 3 pinki, 3 fluity | 5 galeonów, 1 pinasa

W latach 1626-1629 trwała kolejna wojna polsko-szwedzka. Flota szwedzka, by wpłynąć negatywnie na interesy gospodarcze Rzeczpospolitej zablokowała port w Gdańsku. Polską eskadrą dowodził admirał Arend Dickmann, a szwedzką admirał Nils Göransson Stiernsköld. Polacy dysponowali 179 działami, a Szwedzi 122.

Szwedzkie okręty zgrupowane w dwóch eskadrach płynęły w kierunku Sopotu. Oba zgrupowania płynęły w znacznej odległości. Polska flota wypłynęła z ujścia Wisły i ruszyła w kierunku pierwszej eskadry Szwedów. Na jej czele płynęły galeon „Król Dawid” i  flagowy galeon „Św. Jerzy”. Drugi z tych okrętów zaatakował szwedzki okręt flagowy „Tigra”. Celnym ostrzałem z dział uśmiercił szwedzkiego admirała, po czym polska załoga dokonała abordażu. Z kolei „Król Dawid” zaatakował szwedzkiego „Pelikana”, który odpowiedział salwą w kierunku „Św. Jerzego”, zabijając polskiego admirała. W kolejnym etapie zmagań starł się szwedzki „Solen” z polskim „Wodnikiem”. Udany polski atak spowodował, że Szwedzi wysadzili swój okręt, byle ten nie wpadł w polskie ręce. W ten sposób, tego dnia nad Bałtykiem zaszło szwedzkie słońce. Utrata „Solena” spowodowała, że pozostałe okręty Szwedów wycofały się z walki. Bitwa zakończyła się polskim zwycięstwem. Szwedzi stracili dwa okręty i ok. 300 ludzi. Polacy nie stracili żadnego okrętu. Natomiast poległo 47 polskich marynarzy.

Bitwa pod Trzcianą (1629)

Bitwa pod Trzcianą

Data: 27 czerwca 1629 roku
Dowódcy: Stanisław Koniecpolski | Gustaw II Adolf Waza
Siły: 4,5 tys. jazdy (w tym 1,3 tys. husarii) | ok. 9 tys. żołnierzy

Wojna polsko-szwedzka z lat 1626-1629 toczyła się o ujście Wisły. Szwedzi w pierwszym etapie wojny zajęli m.in. Malbork. To spod niego, pod komendą króla Gustawa II Adolfa, ruszyli by pokonać posiłki cesarskie, jakie na pomoc Rzeczpospolitej przysłał cesarz Ferdynand II. Szwedzi, gdy dowiedzieli się, że do nich dołączyły także polskie siły dowodzone przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego, postanowili powrócić do Malborka i Sztumu.

Wiedząc o odwrocie wroga Koniecpolski uznał, że spróbuje zaatakować z marszu szwedzką piechotę. W pogoń ruszyły husaria, jazda kozacka i cesarska rajtaria. Koniecpolski związał szwedzkich rajtarów kozakami i niemiecką jazdą, sam obszedł husarią Szwedów i uderzył w bok ich rajtarii.

Siła ataku husarii była tak ogromna, że rajtaria poszła w rozsypkę i zaczęła chaotycznie uciekać w kierunku Straszewa. Ich konie nie miały szans z polskimi końmi, które były znacząco szybsze. Po pokonaniu Szwedów pod Trzcianą husaria następnie rozbiła ich pod Straszewem i pod Pułkowicami. Szwedzi, kosztem utraty jazdy, uchronili swoją piechotę przed rozbiciem. Z ledwością udało się jej dotrzeć do Sztumu.

Gustaw II Adolf Waza z wielkim wysiłkiem uciekł z pola bitwy, życie zawdzięczał wyłącznie ofiarności swoich żołnierzy. Jak sam później przyznawał, nigdy wcześniej nie był w takich tarapatach. Zwycięstwo pod Trzcianą doprowadziło do praktycznie całkowitej likwidacji szwedzkiej jazdy. Zwycięstwo spowodowało utratę inicjatywy w trwającej wojnie. Było to także największe polskie zwycięstwo nad Szwedami od bitwy pod Kircholmem. Szwedzi stracili ok. 1,2 tys. zabitych, a 500 z nich trafiło do niewoli. Straty polskie wyniosły ok. 150 poległych, tyle samo żołnierzy straciły także wojska cesarskie.

Bitwa pod Warką (1656)

Bitwa pod Warką

Data: 7 kwietnia 1656 roku
Dowódcy: Stefan Czarniecki, Jerzy Sebastian Lubomirski | Fryderyk VI Badeński
Siły: ok. 6 tys. | ok. 3 tys.

Potop szwedzki był wojną, która doprowadziła do gospodarczego wyniszczenia Rzeczpospolitej. W początkowej fazie wojny wojsko szwedzkie pokonywało polską armię w kolejnych bitwach. Dodatkowo pod okupacją szwedzką znalazło się większość terytorium Polski. Król został zmuszony do ucieczki na Śląsk. Promykiem nadziei na wyparcie Szwedów z kraju była zwycięska dla Polaków bitwa pod Warką.

Po kilku falach ataków, trzecie uderzenie polskiej husarii złamało szyki Szwedów, co zmusiło ich do bezładnej ucieczki do lasu. Pogrążonych w chaosie Szwedów dobijali nie tylko polscy żołnierze, ale także okoliczni chłopi.

Szwedzi w bitwie i bezpośrednio po niej stracili znaczny procent swoich sił, bo ok. 1,5 tys. ludzi, a kolejne ok. 300 dostało się do niewoli. Natomiast straty polskie ograniczyły się do ok. 200 poległych.

Bibliografia:

1. K. Jabłonka, 100 polskich bitew. Na lądzie, morzu i w powietrzu, Warszawa 2021.
2. T. Gąsowski, J. Ronikier, P. Wróbel, Z. Zblewski, Bitwy polskie. Leksykon, Kraków 1999.
3. Mała encyklopedia wojskowa, pod red. J. Bordziłowski, tom 1-3, Warszawa 1971.
4. Polskie triumfy. 50 chwalebnych bitew z naszej historii, Kraków 2018.
5. Bitwa pod Kircholmem, „Rzeczpospolita 6/20”, 2006.

Więcej o historii Szwecji przeczytasz klikając na poniższą grafikę: