Najgorętsze lato w nowożytnych dziejach. W 1540 Europę nawiedziła susza tysiąclecia

Susza jaka nawiedziła w 1540 roku Europę była wyjątkowym i katastrofalnym wydarzeniem klimatycznym. Spowodowała ogromne straty gospodarcze i przyczyniła się do śmierci wielu tysięcy mieszkańców Europy. Szacuje się, że nawet przez jedenaście miesięcy nie padał deszcz, a temperatury były znacznie wyższe od tych z lat 1966-2015. Susza z 1540 roku przewyższała wszystko, co znane.

Susza i upały tysiąclecia

Letnia scena, obraz Hendrika Meyera

Poznanie niezwykłości klimatycznej tamtego roku zawdzięczamy szwajcarskiemu historykowi Christianowi Pfisterowi, który przeanalizował zapisy z kilkuset źródeł pochodzących m.in. z Francji, Niemiec, Polski, Czech i Szwajcarii. Ponad 300 kronik z tego okresu zgodnie opisuje susze, upały i deficyt opadów. Kronikarze w 1540 roku zapisywali informacje o niskich poziomach rzek, pożarach i wysychaniu studni. Dzięki temu można dziś w przybliżeniu zrekonstruować suszę tysiąclecia, która nawiedziła Europę w 1540 roku.

Badacze zajmujący się historią klimatu szacują, że w 1540 roku w Europie temperatury były wyższe o ok. 5-7 °C niż średnie temperatury z XX wieku. Ich zdaniem w wielu miejscach temperatura przekraczała 40 °C.

Początki suszy zaobserwowano w północnych Włoszech, które z reguły zimą są zaśnieżone. Tymczasem na przełomie 1539 i 1540 roku panowały tam temperatury jak w miesiącach letnich. Od października 1539 roku do kwietnia 1540 roku nie spadła tam ani kropla deszczu. Następnie susza posuwała się na północ.

Susza i upały 1540 roku w Polsce

Żniwa, obraz Pietera Bruegela

Jednym ze źródeł wiedzy o suszy w 1540 roku są zapiski pogodowe polskiego astronoma pochodzącego z Olkusza, Marcina Biema. Wykładał na Akademii Krakowskiej, ale także był prekursorem prowadzenia dzienników pogodowych w Polsce. Wynika z nich, że w 1540 roku była taka posucha, że owoce nie chciały rosnąć, a zboża bardzo szybko dojrzewały.

Zaobserwował także, że słońce często zachowywało przez cały dzień czerwonawy kolor, co było skutkiem obecności dymu w powietrzu. Pożarów było wiele, m.in. w takich miastach jak Kwidzyn, Welawa, Gąbin na Mazowszu, Radzyń Podlaski, Iława i Szczecinek.

Wiemy również, że w tym okresie w Wielkopolsce poziom rzek był wyjątkowo niski, wyschły strumyki, stawy i studnie, a ziemia obróciła się w pył. Odra miała zmienić kolor na zielony, prawdopodobnie w wyniku rozwoju glonów w wysokich temperaturach.

Susza i upały 1540 roku w Czechach

Natomiast w Czechach odnotowano bardzo złe plony warzyw spowodowane panującą suszą. Gorący i suchy okres trwał od 26 maja do 13 października, a deszcz pojawił się tylko 8 sierpnia. Na Śląsku, który wraz z Królestwem Czech był wówczas w granicach państwa Habsburgów, deszcz także nie spadł przez pół roku. Jednakże z powodu obfitych zbiorów winogron był to dla czeskich winiarzy bardzo dobry rok.

Susza i upały 1540 roku w Szwajcarii

Modlitwa w trakcie suszy, obraz Grigorija Miasojedowa

Lipiec był bardzo upalny, a po wielu miesiącach suszy po Renie, Łabie i Sekwanie można było przejść suchą stopą. Sytuacja była tak dramatyczna, że w kościołach w całej Europie odmawiano modlitwy o deszcz. W jeziorach poziom wody znacząco się obniżył, często pływały w nich śnięte ryby. Do Lindau leżącego na wyspie na Jeziorze Bodeńskim można było dostać się lądem. W niektórych regionach Europy studnie wyschły już w maju. Dodatkowo suszy towarzyszyły pożary lasów. W Bazylei między początkiem lata a listopadem nie padało więcej niż trzy razy i dlatego wiele młynów wodnych nie mogło działać.

Mimo wysokich temperatur latem 1540 roku nie było ani jednej burzy. W niektórych wioskach szwajcarskich wyschły studnie, więc mieszkańcy wychodzili w góry, by tam napełnić beczki z wodą. W Lucernie bezskutecznie próbowano znaleźć wodę kopiąc w korycie wyschniętej rzeki.

Susza i upały 1540 roku we Francji

Późny letni dzień na wrzosowiskach, obraz Eugena Brachta

W Alzacji drzewa owocowe zakwitły dwukrotnie. W niektórych regionach był natomiast urodzaj wina, które było tańsze od wody. Z kolei w Limoges w Nowej Akwitanii winiarze zbierali winogrona uprażone na słońcu, z których otrzymywali wino podobne do sherry. Upały były tak nie do zniesienia, że pracujący w kamieniołomach w Besançon dostali wolne od ciężkiej pracy fizycznej. Mieszkańcy tego miasta z powodu upału w trakcie dnia przebywali w piwnicach, by w ten sposób chronić się przed wysoką temperaturą.

Susza i upały 1540 roku w Niemczech

Winobranie w średniowieczu

Rada miejska niemieckiego Ulm nakazała proboszczom modlitwy błagalne do Boga o deszcz. Sytuacja była naprawdę dramatyczna. Liście na drzewach poddane ciągłym upałom oraz pozbawione wody zaczęły żółknąć i opadać, tak jakby zaczynała się jesień. W Brandenburgii nie było opadów przez 26 tygodni. Z kolei w Saksonii pożary lasów były tak intensywne, że mieszkańcy z trudem radzili sobie z gryzącym dymem wnikającym do ich domostw. Na terenie Niemiec zanotowano w 1540 roku kilkadziesiąt pożarów miast.

Podobnie jak w innych państwach susza najmniej zaszkodziła winobraniu. W Questenbergu rocznik zebrany w 1540 roku określano jako doskonały i wolano go od win zagranicznych. Podobnie w Würzburgu z pomarszczonych i wysuszonych owoców powstało wyjątkowo udane białe wino ze szczepu riesling. Ostatnia pełna butelka tego legendarnego rocznika, który uważany jest za najlepszy w minionym tysiącleciu, jest nadal przechowywana w piwnicy w Bürgerspital w Würzburgu.

Skutki suszy i upałów z 1540 roku

Lato, obraz Adriaena Pietersza

Ceny zboża, chleba, mleka, jajek, wody i drewna wystrzeliły w górę, co spowodowało dodatkowe utrudnienia z zaopatrzeniem, zwłaszcza w miastach. Pogłowie zwierząt uległo zdziesiątkowaniu, uprawy usychały. Tysiące osób zmarło także z powodu zakażenia, gdyż próbowały ugasić pragnienie skażoną wodą.

Tam gdzie wody zabrakło ludzie albo zabijali zwierzęta, albo umierali z pragnienia, głodu i wycieńczenia. Susza z 1540 roku mogła być przyczyną śmierci nawet 500 tys. mieszkańców Europy.

Bibliografia:

1. R.Brázdil, P. Dobrovolný, M.Bauch, C. Camenisch, A. Kiss, O. Kotyza, P. Oliński, L. Řezníčková, Central Europe, 1531–1540 CE: The driest summer decade of the past five centuries?, „Climate of the Past”, 16(6), 2020.
2. A. Frey, Europas vernichtende Jahrtausenddürre, spektrum.de, 2018.
3. D. Limanówka, Najwcześniejsze obserwacje pogody w Polsce, Gdańsk 2007.
4. R. Orth, M. M. Vogel, J. Luterbacher, C. Pfister,  Sonia I Seneviratne, Did European temperatures in 1540 exceed present-day records?, „Environmental Research Letters”, Lett. 11, 2016.
5. C. Pfister, The „Black Swan” of 1540. Aspects of a European Megadrought [w:] Climatic Change in Europe, 2016.
6. R. Przybylak, P. Oliński, M. Koprowski, J. Filipiak, A. Pospieszyńska, W. Chorążyczewski, R. Puchałka, H. P. Dąbrowski, Droughts in the area of Poland in recent centuries in the light of multi-proxy data,„Climate of the Past”, 16(6), 2020.