Geneza i historia powstania NATO. Jakie były przyczyny zawarcia traktatu północnoatlantyckiego?

NATO jest międzynarodowym sojuszem wojskowym utworzonym po II wojny światowej. Początkowo jego członkami były Stany Zjednoczone, Kanada i dziesięć państw Europy Zachodniej. Geneza powstania NATO związana jest z powstaniem po wojnie dwóch rywalizujących ze sobą bloków państw na czele z USA i ZSRR. Do pierwszych konfliktów między państwami kapitalistycznymi a komunistycznymi doszło już w 1946 r. w kwestii Iranu i cieśnin tureckich.

Początki zimnej wojny

Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt i Józef Stalin w Jałcie

Jednym z kluczowych i najbardziej doniosłych dla historii skutków zakończenia II wojny światowej był podział świata na dwa przeciwstawne bloki. Na ich czele z jednej strony stały Stany Zjednoczone, a z drugiej Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Państwa na biegunach tego bipolarnego systemu dzieliło prawie wszystko: historia, ideologia, system gospodarczy i ustrój sprawowanej władzy.

Z czasem eskalacja napięć między USA i ich sojusznikami, a ZSRR i jego sojusznikami doprowadziło do powstania sojuszy militarnych w postaci NATO i Układu Warszawskiego. Genezy podziału w Europie należy także szukać w sowietyzacji państw Europy Środkowej i Wschodniej, które albo zostały inkorporowane do ZSRR albo stały się od niego zależne. Taka polityka doprowadziła do izolacji państw komunistycznych przed kontaktem i wpływem państw zachodnich. Stąd ich mieszkańcy nie mogli swobodnie przekraczać granic z krajami zachodnimi, mieli także ograniczony dostęp do informacji oraz produktów z kapitalistycznych gospodarek. To tylko napędzało wzajemną rywalizację między USA i ZSRR (stąd np. wyścig zbrojeń i wyścig kosmiczny).

Czytaj także → Wyścig kosmiczny. Czyli rywalizacja w podboju kosmosu między USA a ZSRR

Z tym podziałem związane jest pojęcie żelaznej kurtyny, które spopularyzował premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, który w 1946 r. powiedział, że:

„Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem zapadła żelazna kurtyna dzieląc nasz kontynent. Poza tą linią pozostały stolice tego, co dawniej było Europą Środkową i Wschodnią. Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia, wszystkie te miasta i wszyscy ich mieszkańcy leżą w czymś, co trzeba nazwać strefą sowiecką, są one wszystkie poddane, w takiej czy innej formie, wpływowi sowieckiemu, ale także – w wysokiej i rosnącej mierze – kontroli ze strony Moskwy.”

Kryzys irański

Parada w Teheranie po likwidacji Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu, 15 grudnia 1946 r. / fot. CC0 1.0

Pierwszym polem rywalizacji między dwoma blokami stał się Iran. Od 1942 r. na terytorium Iranu stacjonowały wojska ZSRR, które zabezpieczały tamtejsze pola naftowe. Po zakończeniu II wojny światowej ZSRR nie chciał jednak wycofać żołnierzy, dodatkowo żądając od Iranu uznania Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu. Na to nie zgadzał się teherański rząd, które został wsparty przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. Ostatecznie w 1946 r. pod naciskiem państw zachodnich Stalin wycofał wojska i swoje żądania.

Kryzys w Cieśninach Tureckich

Mapa przedstawiająca cieśniny tureckie (Dardanele i Bosfor) i łączące je Morze Marmara

Kolejne starcie między mocarstwami odbyło się na kanwie radziecko-tureckiego sporu o kontrolę nad cieśniną Dardanele. Dla ZSRR mającego port Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu nad Morzem Czarnym możliwość swobodnego korzystania z cieśnin tureckich łączących Morze Czarne z Morzem Śródziemnym było kluczową sprawą. Stąd Stalin w 1946 r. żądał dopuszczenia do kontroli nad cieśninami. Dodatkowo chciał by Turcja oddała ZSRR część Kaukazu.

Czytaj także → Radziecko-turecki spór o cieśniny czarnomorskie. W 1946 interweniowały USA i Wielka Brytania

Dla Stanów Zjednoczonych spełnienie tych żądań byłoby wzmocnieniem pozycji ZSRR na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Toteż prezydent USA Harry Truman zdecydował się stanowczo zareagować wysyłając amerykańską flotę w rejon potencjalnego radziecko-tureckiego konfliktu. Po tej demonstracji Stalin wycofał się z żądań. Jednak napięcie i wrogość między blokami ponownie wzrosła.

Wojna domowa w Grecji

Grecja po zakończeniu wojny była krajem pogrążonym w poważnym kryzysie gospodarczym, gdzie aktywne były partie komunistyczne, które  jednak w 1946 r. przegrały wybory. Po tym nastąpiła eskalacja działań partyzantki komunistycznej wspieranej przez komunistów z Albanii, Bułgarii i Jugosławii. W ten sposób konflikt o formę ustroju przerodził się w wojnę domową.

Wycofanie się w 1947 r. Wielkiej Brytanii ze wspierania rządu greckiego znacząco pogorszyło jego sytuację. Toteż działać zaczęły Stany Zjednoczone wspierając antykomunistów finansowo i zbrojnie. W efekcie siły rządowe odniosły zwycięstwo, co przesądziło o nieznalezieniu się Grecji w radzieckiej strefie wpływów. Wojna domowa zakończyła się ostatecznie jesienią 1949 r. Na jej skutek z Grecji emigrowało ok. 250 tys. zwolenników komunistów.

Doktryna Trumana

Harry Truman

Stany Zjednoczone chcąc zapobiec zwiększeniu wpływów ZSRR w innych państwach postanowiły każdorazowo przeciwstawiać się radzieckim próbom ekspansji. Duży wpływ na kształtowanie się takiej postawy miał ambasador Stanów Zjednoczonych w Moskwie George Kennan, który postulował wprowadzenie polityki powstrzymywania wzrostu wpływów ZSRR.

Tezy tej polityki zostały sformułowane w 1947 r. przez prezydenta USA Harrego Trumana, stąd nazywana jest doktryną Trumana. Zgodnie z nią Stany Zjednoczone pomagały narodom zagrożonym komunizmem. Pierwszymi krajami, które w ramach tej doktryny uzyskały pomoc wojskową i gospodarczą była Turcja i Grecja. Jednym ze skutków polityki powstrzymania było powstanie NATO.

Pierwsze powojenne układy wojskowe

Podpisanie traktatu brukselskiego / fot. CC-BY-SA 3.0

Pierwszym powojennym układem o bezpieczeństwie w Europie był traktat z Dunkierki. Zawarły go 4 marca 1947 r. Francja i Wielka Brytania, które zobowiązały się do wzajemnej obrony na wypadek zagrożenia ze strony Niemiec. Dodatkowo traktat zawierał postanowienia związane ze współpracą gospodarczą i wzajemnymi konsultacjami.

Rok później traktat z Dunkierki został rozszerzony o kolejne państwa w formie traktatu brukselskiego. Motywacją do jego zawarcia była obawa przed zagrożeniem ze strony odradzających się Niemiec i wzrostem wpływów ZSRR w Europie. Jego sygnatariuszami były Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Luksemburg. Artykuł 4 traktatu przewidywał, że jeśli którakolwiek ze stron stanie się przedmiotem ataku zbrojnego w Europie, inne strony zobowiązują się stronie zaatakowanej udzielić wszelkiej pomocy wojskowej będącej w ich mocy. Stąd ten sojusz uznawany jest za prekursora NATO.

Plan Marshalla

Jeden z plakatów promujących plan Marshalla w Europie

NATO i Traktat Północnoatlantycki

Strona uwierzytelniająca Traktatu Północnoatlantyckiego

Kolejnym krokiem konsolidacji państw zachodnich przeciwstawiających się ZSRR było powstanie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). Podstawą do jej powołania było zawarcie 4 kwietnia 1949 r. w Waszyngtonie traktatu północnoatlantyckiego. Jego pierwszymi sygnatariuszami były Belgia, Dania, Holandia, Francja, Islandia, Wielka Brytania, Norwegia, Portugalia, Włochy, Kanada i Stany Zjednoczone. W 1952 r. do NATO przystąpiły Grecja i Turcja, a w kolejnych latach następne państwa.

Rząd USA działał na podstawie rezolucji Arthura Vandenberga, który jako senator wniósł nią pod obrady Senatu Stanów Zjednoczonych. Rezolucja została przyjęta 11 czerwca 1948 r. i upoważniała USA do zawierania traktatów zapewniających stałe i skuteczne prawo do samoobrony w oparciu o art. 51 Karty ONZ.

Traktat Północnoatlantycki został podpisany przez prezydenta USA Harry’ego S. Trumana w Waszyngtonie 4 kwietnia 1949 r. i ratyfikowany przez Stany Zjednoczone w sierpniu 1949 r.

Zgodnie z preambułą do traktatu waszyngtońskiego jego strony są zdecydowane ochraniać wolność, wspólne dziedzictwo i cywilizację swych narodów, opartą na zasadach demokracji, wolności jednostki i rządów prawa. Sojusz oparty jest na wzajemnych gwarancjach. Zgodnie z artykułem 5 traktatu strony uznają, że zbrojna napaść na jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim. Taka sytuacja wiąże się z udzieleniem przez pozostałych członków NATO pomocy wojskowej zaatakowanemu sojusznikowi.

Odpowiedzią ZSRR na powstanie w 1955 r. NATO było utworzenie Układu Warszawskiego, którego członkami zostali ZSRR, Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, PRL, Rumunia i Węgry. Zawierał ustalenia podobne do tych z traktatu północnoatlantyckiego, w tym dotyczące kolektywnej obrony.

Bibliografia:

1. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
2. A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Warszawa 2006.
3. P. Johnson, Historia świata XX wieku. Od Rewolucji Październikowej do „Solidarności”, Warszawa 2016.

Więcej o historii Stanów Zjednoczonych przeczytasz klikając na poniższą grafikę: