Radziecko-turecki spór o cieśniny czarnomorskie. W 1946 interweniowały USA i Wielka Brytania

Roszczenia ZSRR dotyczące przejęcia kontroli nad tureckimi cieśninami doprowadziły do wzrostu napięć w regionie. Spór został rozwiązany po interwencji Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, które wysłały swoje floty na Morze Śródziemne. W efekcie ZSRR wycofało się ze swoich żądań, a Turcja przyjęła amerykańską pomoc i wstąpiła do NATO.

Znaczenie czarnomorskich cieśnin

Mapa przedstawiająca cieśniny tureckie (Dardanele i Bosfor) i łączące je Morze Marmara

Cieśniny czarnomorskie, zwane także tureckimi, są cieśninami łączącymi Morze Śródziemne z Morzem Czarnym. Pomiędzy cieśninami znajduje się Morze Marmara. Cieśnina łącząca Morze Śródziemne (a dokładnie wchodzące w jego skład Morze Egejskie) z Morzem Marmara nazywa się Dardanele. W starożytności znana jako Hellespont. Jej głównym portem jest Galliopoli. Natomiast, by wpłynąć z Morza Marmara na Morze Czarne należy przepłynąć przez cieśninę zwaną Bosfor. Nad Bosforem położony jest Stambuł, będący największym miastem Turcji. Łączna długość dzieląca Dardanele od Bosforu wynosi ok. 330 km.

Jako, że cieśniny są wąskim gardłem między Morzem Śródziemnym a Morzem Czarnym, stanowią jedną z najważniejszych dróg morskich. Mają przez to ogromne znaczenie gospodarcze, militarne i polityczne. Kontrola nad cieśninami pozwala nadzorować ruch statków wpływających i wypływających do Morza Czarnego. To o tyle ważne, że nad Morzem Czarnym swoje porty mają takie państwa jak Bułgaria, Gruzja, Rosja, Rumunia, Turcja i Ukraina. Dodatkowo Rosja (a wcześniej ZSRR) utrzymuje w Sewastopolu i Noworosyjsku nad Morzem Czarnym Flotę Czarnomorską, składającą się z kilkudziesięciu okrętów wojennych.

Mapa przedstawiająca Bosfor, który łączy Morze Marmara z Morzem Czarnym, po lewej stronie widoczny obszar Konstantynopola (dziś Stambuł)

Zablokowanie cieśnin przez Turcję oznaczałoby nie tylko niemożność prowadzenia dalekomorskiego handlu przez państwa leżące nad Morzem Czarnym, ale uwięziłoby także rosyjską Flotę Czarnomorską, która nie mogłaby operować w innych rejonach świata.

Konwencja z Montreux

Stąd przez wieki dochodziło do starć o kontrolę nad cieśninami. Przykładowo w trakcie I wojny światowej o cieśninę Dardanele toczyły się ciężkie walki między Turcją a Wielka Brytanią i jej sojusznikami. Ze względu na znaczenie cieśnin po wojnie, 20 lipca 1936 r. została zawarta konwencja z Montreux. Jej stronami zostały Australia, Bułgaria, Francja, Grecja, Japonia, Rumunia, Turcja, Wielka Brytania i ZSRR. Konwencja do dziś reguluje zasady przechodzenia statków handlowych i okrętów wojennych przez czarnomorskie cieśniny. Zgodnie z jej postanowieniami statki i okręty mogą swobodnie przepływać przez obie cieśniny. Jednakże w przypadku wojny Turcja ma prawo zakazać przepływu obcych jednostek.

Tło turecko-radzieckiego sporu

Turecka kontrola nad cieśninami nie odpowiadała ZSRR, który widział w tym zagrożenie dla niezależności swojej Floty Czarnomorskiej. Dlatego Józef Stalin zgłaszał propozycje wspólnej radziecko-tureckiej kontroli nad cieśninami. Jednocześnie kwestionował ustalenia podjęte w Montreux. Te żądania nasiliły się po zakończeniu II wojny światowej. Dodatkowo ZSRR zgłaszał pretensje do terenów znajdujących się we wschodniej Turcji, uważając je za zagrabione Gruzinom przez Imperium Osmańskie.

Konflikt o cieśniny tureckie

USS Missouri w 1944 r.

Sytuacja zaogniła się w kwietniu 1946 r., gdy na Bosfor wpłynął amerykański pancernik USS Missouri, co nie spodobało się władzom ZSRR. Amerykanie wysłali okręt z prochami zmarłego w 1944 r. tureckiego ambasadora w Stanach Zjednoczonych Münira Ertegüna. Okręt opuścił Stambuł 9 kwietnia i dotarł do greckiego portu w Pireusie.

Konflikt o cieśniny zaostrzył się po 7 sierpnia 1946 r., gdy ZSRR wręczył Turcji notę dyplomatyczną, w której podał, że jego zdaniem zarządzenie cieśninami przez Turcję nie gwarantuje już bezpieczeństwa dla radzieckiej floty. Toteż zażądał zwołania nowej międzynarodowej konferencji celem ustalania nowych zasad korzystania z cieśnin.

Na oddanie cieśnin pod zarząd lub wspólny zarząd przez ZSRR nie zgadzały się Stany Zjednoczone. Uważały, że wprowadzone do kontroli nad cieśninami wojska radzieckie mogą zostać wykorzystane do próby zdominowania Turcji. Dlatego rząd USA zdecydował wszelkimi środkami przeciwdziałać obecności Armii Czerwonej na terytorium Turcji.

Harry Truman

Chcąc wymóc na Turcji swój cel, ZSRR jesienią 1946 r. wysłał na Morze Czarne zwiększone siły morskie, które operowały u tureckich wybrzeży. Dodatkowo ZSRR rozlokował na Bałkanach dodatkowe siły lądowe, które także nakładały dodatkową presję na Turcję. Wówczas postanowiły zareagować Stany Zjednoczone. Prezydent Harry Truman wysłał znaczące siły marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych na wschodnie wody basenu Morza Śródziemnego. Wsparcia udzieliła także Wielka Brytania. Po tej demonstracji Stalin zrezygnował ze swoich żądań oraz wycofał dodatkowo rozlokowane siły.

Turcja na skutek tych wydarzeń porzuciła politykę neutralności i przyjęła pomoc od Stanów Zjednoczonych, a w 1952 r. stała się członkiem NATO.

Czytaj także → Geneza i historia powstania NATO. Jakie były przyczyny zawarcia traktatu północnoatlantyckiego?

Bibliografia:

1. C. Carter, 7 August 1946: Turkish Straits crisis reaches its climax, moneyweek.com.
2. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
3. A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Warszawa 2006.
4. P. Johnson, Historia świata XX wieku. Od Rewolucji Październikowej do „Solidarności”, Warszawa 2016.
5. W. Roszkowski, Półwiecze: historia polityczna świata po 1945 roku, Warszawa 2006.
6. Missouri III (BB-63), Dictionary of American Naval Fighting Ships. Navy Department, Naval History and Heritage Command, history.navy.mil.

Więcej o historii Stanów Zjednoczonych przeczytasz klikając na poniższą grafikę: